Dziś Dzień Dziecka, dlatego warto zwrócić uwagę na rolę jaką odgrywają dzieci w twórczości ludowej i przekazywaniu folkloru słownego. Zwykło się zakładać, że jego autorami i nosicielami są przede wszystkim ludzie starsi. Nic bardziej mylnego! Każdy z nas zna choć jedną wyliczankę, rymowankę, wołankę do ślimaka czy biedronki lub formułę magiczną wypowiadaną przy stawianiu babek z piasku: Babko, babko udaj się, bo jak nie, to cię zjem! Wiele zabaw słownych w naszym dzieciństwie towarzyszyło grom i zabawom ruchowym. Szybko je przyswajaliśmy, bo zjawiska folkloru w środowisku dzieci rozpowszechniają się bardzo szybko. To się nie zmienia i dzieci nadal znają te same teksty folkloru lub tworzą nowe.

Słowny ludowy folklor dziecięcy
https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry5-768x492.jpg 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry5-1536x984.jpg 1536w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry5-2048x1312.jpg 2048w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry5-16x10.jpg 16w" sizes="(max-width: 300px) 100vw, 300px" />Specyficzne słowne zabawy dziecięce nie są czymś wyjątkowym, są obecne w wielu kulturach i praktykowane przez dzieci różnych krajów. Choć mogłyby wydawać się nieistotne, stanowią bardzo ważny element polskiej tożsamości i zostały docenione już przez Łukasza Gołębiowskiego w 1831 r., a Oskar Kolberg wyodrębnił następnie w swoim dziele Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, osobny rozdział Gry i zabawy dzieci. Są one do dziś obecne w edukacji przedszkolnej, publikacjach i projektach popularyzujących wiejskie zabawy dziecięce takich jak Mały Kolberg, a przede wszystkim są przekazywane ustnie dzięki pamięci zbiorowej dzieci i dorosłych. Wygląda na to, że dzieci są z jednej strony bardzo kreatywne a z drugiej konserwatywne, bowiem kultywując dawne tradycyjne teksty odnoszą się do współczesnej rzeczywistości wprowadzając nowe zjawiska folklorystyczne i tworząc własną tradycję.

Twórczość dla dzieci
Dziecko, pomimo trudów wiejskiego życia, było zawsze traktowane podmiotowo. Folklor słowny stworzony dla dzieci, związany z rytuałami i zabiegami ochraniającymi próbuje się oddzielić od twórczości samych dzieci, charakteryzującej się specyficzną poetyką. Trudno jednak stwierdzić, czy utwory podsuwane dzieciom przez dorosłych są wytworem od początku dziecięcym czy stworzonym przez dorosłych na potrzeby zabawienia, uspokojenia czy straszenia niemowlęcia lub małego dziecka. Z zabaw paluszkowych najbardziej znana jest:

Sroczka kaszkę warzyła
dzieci swoje karmiła:
Pierwszemu dała na miseczce,
drugiemu dała na łyżeczce,
trzeciemu dała w garnuszeczku,
czwartemu dała w dzbanuszeczku
a piątemu łeb urwała
i frrrrrr… do lasu poleciała.

Można tu również wspomnieć specyficzne modlitwy dziecięce dostosowane do wieku i możliwości małego człowieka oraz formuły po chrzcie i pieśni „chrzcinowe” związane z obrzędowością. Osobne gatunki stanowią zagadki, pieśni sieroce oraz bajki. Kołysanki, natomiast, są szczególnie interesujące ze względu na dużą rolę użytych środków perswazji i urozmaiconą tematykę:

Uśnijze mi, uśnij, modre ocka stuśnij,
modre, modrzusieńkie, małe, malusieńkie.
Uśnijze mi, uśnij, albo mi urośnij,
przydas mi sie, przydas, w pole wółki wygnas.

Formuły „wołankowe” natomiast są tworami folkloru związanymi z dawnymi formułami magicznymi kierowanymi do zwierząt i roślin lecz także do deszczu, tęczy, księżyca, słońca, ognia czy świętych.

Kle kle bocianie
co niesies we dzbanie
cy piwo cy wode
dziewcyne jagode.

Teksty folkloru są wygłaszane lub śpiewane a często i tańczone przez całą grupę dzieci przy różnych okazjach. Inną formą zabawy są teksty dialogowe i fabularne. Jest to również forma rozrywki przekazywana przez dorosłych. Przykładem tekstu z fabułą może być podlaska kołysanka:

A a a a, kotki dwa, szare, bure obydwa.
Jeden bury łapał szczury, drugi łysy łapał myszy,
a ten raby łapał żaby, a ten trzeci bawił dzieci.
Gdzie je kład? Na kopani. A kto jad? Stara pani.
Stara pani jadła myszy, co nałapał kotek łysy.
A panienka jadła żaby, co nałapał kotek raby,
a paniszko zżerał szczury, co nałapał kotek bury.

Czas i miejsce na zabawę
https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry3-768x527.jpg 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry3-1536x1053.jpg 1536w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry3-2048x1405.jpg 2048w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry3-16x12.jpg 16w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry3-100x68.jpg 100w" sizes="(max-width: 300px) 100vw, 300px" />W tradycyjnej rodzinie panowały patriarchalne stosunki i dzieci musiały być bezwzględnie posłuszne i okazywać szacunek starszym. Obowiązywał ścisły podział prac w gospodarstwie. Dzieciom już od najmłodszych lat narzucano pewne obowiązki dostosowane do wieku: najpierw pasanie gęsi czy opiekę nad młodszym rodzeństwem. Pasąc wspólnie z innymi dziećmi krowy miały okazję do zabawy, tańców i śpiewu w gronie rówieśników. Stąd tak duży repertuar pieśni pasterskich oraz zapomnianych współcześnie opukiwanek związanych z czynnością wykonywania przez dzieci piszczałek.

Z gatunku tekstów sytuacyjnych zwyczajowych można przywołać szczodraki i winszowanki, związane ze składaniem życzeń. Zabawy, podczas których słowu towarzyszą gesty i inne czynności ruchowe, nawiązujące często do pracy dorosłych. Mogą posiadać poważny charakter (obrzędowo-magiczny) jak i zabawowy czy parodiujący a wykonywane są zazwyczaj zbiorowo:

Tu prawą mam rękę
a tu lewą mam,
jak praczki pracują,
pokażę ja wam:
– Tak piorą, tak piorą przez cały Boży dzień
– Tak płuczą…
– Wyżymają…
– Strzepują…
– Tak wieszają…
– Maglują…
– Składają…, itd.

Na dawnej wsi, obieg tekstów obejmował więc jedynie środowisko rodzinne i lokalne by następnie móc podlegać wymianie i urozmaiceniu poprzez szkołę, gdzie, naukę dzieci podejmowały najczęściej w okresie zimowym. Zyskując nowe okazje do kontaktu z rówieśnikami z innych regionów np. poprzez wyjazdy na kolonie, a współcześnie, poprzez środki masowego przekazu, folklor dzieci zaczął oddziaływać na odległość.

Kto się bawi w chowanego? Palec pod budkę , bo za minutkę zamykam budkę…
Osobne teksty organizują dziecięcą zabawę. Mogą to być: zachęcanki („Kto się bawi w…”) i odwoływanki („Pomylone gary…”). Najbardziej powszechnym i najstarszym tworem folklorystycznym są wyliczanki. Badacze twierdzą, że ich genezą mogły być formuły używane przez dorosłych przy wyborze ofiary. Do dziś, organizują dziecięce zabawy i stanowią formułę z prostym repertuarem rymów na przyciągnięcie uwagi kolegów. Ich teksty zawierają często zniekształcone liczebniki oraz wyrazy z języków obcych. Muszą mieć silny rytm i stałą liczbę taktów:

U świętego Franciszka
gdzie służyła Maryśka
ze złotymi zębami
ze srebrnymi rogami
kto te rogi znajdzie
cztery mile zajdzie.

Wyliczanki ulegają zmianom, modom a nawet pewnego rodzaju cenzurze. Dzieci wykorzystują w nich treści podsłuchane od dorosłych dotyczące na przykład aktualnych wydarzeń lub życia politycznego np. w wyliczance z czasów PRL-u:

Ecik, pecik,
podpalimy komitecik…
Raz, dwa, trzy
Wychodź ty!

Spojrzenie dziecka i wspólnota w zabawie
https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry4-768x476.jpg 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry4-1536x952.jpg 1536w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry4-2048x1270.jpg 2048w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry4-16x10.jpg 16w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/gry4-960x590.jpg 960w" sizes="(max-width: 310px) 100vw, 310px" />Dzieci obserwują świat dorosłych i niejednokrotnie ukazują go w krzywym zwierciadle. W ich zabawach słownych pojawia się, między innymi, temat biedy, brzydoty, choroby, głupoty, obżarstwa, pijaństwa, staropanieństwa itp. Przekazaniu niechęci do innego dziecka służą przezywanki, rozkazywanki i prowokanki. W krótkiej formie, mają bawić dzieci kosztem innego członka społeczności. Odwołują się do imienia, czasem nazwiska, wyglądu oraz cech uznawanych za naganne np. mazgajstwa, chciwości, skąpstwa lub skarżenia. Wspólna znajomość repertuaru pozwala sprawdzić drugie dziecko, czasem je ośmieszyć lub zaskoczyć. Jest to ważna forma komunikacji, również przy podejmowaniu tematów kłopotliwych lub tabu jak w rymowance z kaliskiego:

Ele mele dudki
Guospodorz malutki
Guospodyni mała
Pyrki guotowała
Przyszed dziod
Pyrki zjod
Baba pierła
A dziod spod.

Ważna dla dzieci, poza zabawą i walorami estetycznymi, jest wspólnota i relacje. Niektóre formy folkloru mają na celu podejmowanie przez dzieci próby radzenia sobie z nieprzyjemnymi sytuacjami jak kłótnie czy odtrącenie.

Nie chcę Cię, nie chcę Cię,
Nie chcę Cię znać.
Chodź do mnie, chodź do mnie,
Rączki mi dać.
Prawą mi daj, lewą mi daj
I już się na mnie nie gniewaj!

Dziecięca potrzeba uczestniczenia w folklorze
Folklor dzieci jest społecznie akceptowany, bowiem wynika z kultury dorosłych, jest często jej adaptacją. Można także przywołać przykłady, gdy pozostałości dawnych obrzędów i zwyczajów dorosłych współcześnie zapomniane przetrwały w postaci zabaw dla dzieci (np. Mam chusteczkę haftowaną…). Dawno temu, ktoś musiał je włączyć do społecznego obiegu – uważa się, że nie byli to dorośli, a raczej dzieci cieszące się szczególnym autorytetem w swojej grupie. Można się zastanowić dlaczego? Kontakt dziecka z folklorem słownym zaspakaja jego potrzeby i stymuluje rozwój związany z edukacją przez zabawę. Osadza je jednocześnie w jego małej ojczyźnie i, poprzez wprowadzanie w świat symboli charakterystycznych dla danego regionu, wpływa na budowanie tożsamości. Jak już wspomniano, folklor dziecięcy szybko ewoluuje i momentalnie przyswaja wszelkie nowinki lub mody, a nawet kulturę masową.

Tekst: dr Grażyna Olszaniec
Fot. polona.pl – domena publiczna

Źródła oraz cytaty:
J. Kurant, Radosne dzieciństwo. Gry i zabawy kujawskich dzieci, Włocławek 2008.
Z. Rogoszówna, Sroczka kaszkę warzyła : gadki dziecięce, spisane z ust ludu i wspomnień dzieciństwa, Lwów ; Warszawa 1920.
B. Żebrowska-Mazur, Słowny ludowy folklor dziecięcy. Istota folkloru dziecięcego. Część 1, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2020.
B. Żebrowska-Mazur, Polski folklor dziecięcy, wystąpienie na posiedzeniu Komisji Dialektologicznej Komitetu Językoznawstwa PAN w dniu 24 lutego 2022 – streszczenie referatu (https://komjezyk.pan.pl/images/zebrowska-mazur_streszczenie.pdf) oraz notatki własne.
Cyfrowe repozytorium Zbiorów Fonograficznych ISPAN, https://etnofon.ispan.pl/ [dostęp: 2022-05-18].
Mały Kolberg. Materiały edukacyjne, http://www.akademiakolberga.pl/project/malykolberg/ [dostęp: 2022-05-19].