Milan Kundera – autor „Nieznośnej lekkości bytu”, kandydat do Nobla

[polska strona]

PUBLIKACJA: 12.07.2023 Kultura i sztuka

https://dzieje.pl/kultura-i-sztuka/milan-kundera-autor-nieznosnej-l...

Milan Kundera, 2005 r. Fot. PAP/EPA

W środę w wieku 94 lat zmarł wybitny czeski pisarz Milan Kundera, znany m.in. jako autor powieści „Nieznośna lekkość bytu”. Wielu historyków literatury uważa, że Kundera był mocnym kandydatem do Literackiej Nagrody Nobla.

Milan Kundera urodził się 1 kwietnia 1929 r. w Brnie. Był synem pianisty i muzykologa, rektora brneńskiej akademii muzycznej - Ludvika Kundery. Fascynacje muzyczne można odnaleźć w jego twórczości literackiej. Początkowo studiował literaturę i estetykę na Uniwersytecie Karola w Pradze, jednak przeniósł się na Wydział Filmowy Akademii Sztuk Pięknych w Pradze. Na rynku czytelniczym Kundera debiutował w 1953 r. zbiorem wierszy "Człowiek rozprzestrzenia ogród", utrzymanym w obowiązującej wówczas konwencji realizmu socjalistycznego - by potem zwrócić się ku prozie.

W 1948 r., wstąpił do Czechosłowackiej Partii Komunistycznej. "Komunizm oczarował mnie wtedy tak samo jak Strawiński, Picasso i surrealizm. Obiecywał cudowne zmiany, które uczynią świat absolutnie innym i nowym. Ale potem komuniści naprawdę opanowali mój kraj i wprowadzili terror. Miałem wtedy dziewiętnaście lat. Poznałem na własnej skórze, co to jest dogmatyzm, procesy polityczne, wiedziałem, co to znaczy być upojonym władzą i odtrąconym od niej, jak to jest czuć się winnym wobec władzy i buntować się przeciw niej" - tłumaczył. Dwa lata później, w 1950 r., Kundera został jednak usunięty z partii za działalność antypartyjną i "tendencje indywidualistyczne". Został również wyrzucony z Uniwersytetu Karola w Pradze. To wydarzenie posłużyło jako źródło inspiracji podczas pisania pierwszej powieści "Żart", a mechanizmy działania polityki stał się elementem obecnym w jego twórczości.

Władze umieściły go na czarnej liście pisarzy, a "Żart" został zakazany. Podobnie jak wielu czeskich intelektualistów, w tym Vaclav Havel, zaangażował się w Praską Wiosnę. Co prawda w 1956 r. przywrócono mu legitymację partyjną, jednak w 1970 r. został ponownie wydalony z partii. Problematyka osobistej konfrontacji z komunistycznym totalitaryzmem, w tym w kontekście stłumienia w 1968 r. Praskiej Wiosny, znalazła wyraźny oddźwięk także w dwóch emigracyjnych powieściach Kundery - "Księdze śmiechu i zapomnienia" (1979) oraz "Nieznośnej lekkości bytu" (1984).

Od 1975 r. Kundera przebywał na emigracji we Francji. Po wydaniu "Księgi śmiechu i zapomnienia" władze Czechosłowacji odebrały mu obywatelstwo, w 1981 r. otrzymał francuski paszport. Odwiedzał od czasu do czasu w Czechach swych przyjaciół, dbając w trakcie tych wizyt o zachowanie incognito. Nie zgadzał się też na sporządzanie i wydawanie czeskich przekładów swych najnowszych powieści, pisanych już po francusku. Czeskie obywatelstwo odzyskał w 2019 roku.

W 1982 r. napisał swoją najsłynniejszą powieść pod tytułem "Nieznośna lekkość bytu". Dzieło ukazało po francusku we Francji i rok później w Kanadzie. Także w Kanadzie w 1985 r. ukazało się pierwsze wydanie w języku czeskim. W tym samym roku pojawił się polski przekład autorstwa Agnieszki Holland.

"To wtedy, w Paryżu, Milan dał mi rękopis +Nieznośnej lekkości bytu+. Przeczytałam go z ogromnym przejęciem. Nie tylko przypomniało mi to moje doświadczenia z Pragi w 1968 roku, ale jakoś niebywale korespondowało z emigracją i polskim Sierpniem. Wydawało mi się, że w tej powieści zawarta jest suma doświadczeń, które mogą być cenne dla polskiego czytelnika, i spytałam Kunderę, czy zgodzi się, bym przetłumaczyła powieść na polski. Zgodził się z entuzjazmem, a potem bardzo uważnie przeczytał przekład, chociaż polskiego nie zna, więc nie mógł ocenić jego jakości" - wspominała Agnieszka Holland w 2009 r.

W 1988 r. powieść doczekała się ekranizacji filmowej. Wyreżyserował ją Philip Kaufman, a główne role zagrali Daniel Day-Lewis i Juliette Binoche. Pomimo sukcesu komercyjnego filmu, Kunderze nie przypadła do gustu i nie zgodził się na kolejne filmowe wersje swoich książek.

Pisarstwo Kundery, szczególnie od lat 80., kojarzone jest przede wszystkim z rozważaniami filozoficznymi, chociaż w wielu pojawia się odniesienie do życia intelektualistów czeskich po Praskiej Wiośnie. Ostatnią powieść w języku czeskim wydał w 1990 roku. A ostatnim dziełem Kundery jest "Święto nieistotności" z 2014 r.

Był doceniany wieloma nagrodami literackimi i państwowymi w wielu krajach świata. Wielu historyków literatury uważa, że Kundera był mocnym kandydatem do Literackiej Nagrody Nobla. Zgodnie z regulaminem nagrody, o tym, czy był Kundera nominowany, wiadomo będzie po 50 latach od roku ewentualnej nominacji.

Pisarz i jego żona Viera bardzo boleśnie odczuli opublikowanie w 2008 r. w czeskim tygodniku "Respekt" informacji, że w 1950 r. Kundera zadenuncjował zajmującego się nielegalnym przeprowadzaniem ludzi przez granicę Miroslava Dvorzaczka, który spędził potem 14 lat w więzieniach i obozach pracy. Wiarygodność policyjnego raportu, w którym Kundera występuje jako donosiciel, potwierdził czeski Instytut Badania Systemów Totalitarnych (USTR). Kundera zaprzeczył temu i zapowiadał pozew sądowy, ale ostatecznie zrezygnował z drogi prawnej.(PAP)

Autorka: Anna Kruszyńska