14 października przypada Dzień Edukacji Narodowej – święto nauczycieli, wychowawców, pedagogów. Obchodzony jest w rocznicę powstania w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej – pierwszego w Europie ministerstwa oświaty – która zajęła się reformowaniem szkolnictwa w Polsce. Powołano ją z inicjatywy króla Stanisława II Augusta. Była ona jednym z nielicznych dobrych dzieł Sejmu Rozbiorowego (1773–1775). KEN działała do roku 1794.

Przyczyny reformy 1773 roku

https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/kollataj-200x300.jpg 200w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/kollataj-1469x2200... 1469w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/kollataj-768x1150.jpg 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/kollataj-1025x1536... 1025w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/kollataj-1367x2048... 1367w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/kollataj-8x12.jpg 8w" sizes="(max-width: 231px) 100vw, 231px" />

Reformę wymusiło ogłoszenie breve papieskiego (urzędowe pismo papieskie) z dnia 21.VII.1773 r. o kasacie zakonu Jezuitów. Większość szkół w Polsce była prowadzona właśnie przez ten zakon; trzeba było pilnie przeprowadzić zmiany – państwo przejęło dawne majątki jezuickie – i przegłosować „projekt edukacji krajowej”, by ustanowić „Komissyję nad edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mającą”. Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów. Wśród jej działaczy byli: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Litawor Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Zamoyski oraz biskup płocki Michał Poniatowski, August Sułkowski i Antoni Józef Poniński. Pierwszym prezesem został Ignacy Jakub Massalski, biskup wileński. Jednak ogólny kierunek działaniom Komisji nadawał zespół skupiony wokół Hugona Kołłątaja. W jego skład wchodzili pisarze: Franciszek Bieliński i Julian Ursyn Niemcewicz, oraz uczeni: Feliks Oraczewski, Andrzej Gawroński, Dawid Pilchowski, Hieronim Stroynowski oraz Grzegorz Piramowicz.
Komisja Edukacji Narodowej nie mogła niestety utrzymać wszystkich dawnych kolegiów jezuickich, gdyż pojawiły się problemy z przejmowaniem majątku tego zakonu. Z tego powodu część z nich przekazano innym zakonom i jedynie pozostałe podlegały bezpośrednio Komisji – były to tzw. szkoły akademickie albo narodowe.

Koncepcje pracy nauczyciela

W duchu reformy dyskutowano nad organizacją i zasadami kształcenia nauczycieli oraz modelemhttps://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/80208398-243x300.jpg 243w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/80208398-1784x2200... 1784w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/80208398-768x947.jpg 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/80208398-1245x1536... 1245w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/80208398-1660x2048... 1660w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/80208398-10x12.jpg 10w" sizes="(max-width: 254px) 100vw, 254px" /> pedagoga. Tworzone wówczas projekty edukacyjne zakładały, iż, aby być dobrym nauczycielem, potrzeba nie tylko posiadać gruntowną wiedzę, ale również umiejętność jej przekazywania. Istotnymi cechami miała być cierpliwość i łagodność. Kandydaci na nauczycieli musieli mieć co najmniej 24 lata. Celem reformy było także podniesienie prestiżu społecznego pedagogów poprzez ustalenie odpowiednich wynagrodzeń za ich pracę, która miała być jedyną działalnością ludzi jej się poświęcającym. Poświęcenie dotyczyło także specjalizacji w zakresie jednej nauczanej dziedziny. Wskazywano także na potrzebę stałego doskonalenia umiejętności dydaktycznych nauczycieli. Komisja, która stała się jedynym autorytetem do powoływania nauczycieli miała za zadanie zaopatrzenie ich w odpowiednie programy i podręczniki. W 1775 r. KEN powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, na czele z Ignacym Potockim, którego zadaniem było właśnie opracowywanie programów i podręczników szkolnych, przy jednoczesnym sprawowaniu pieczy nad całym procesem edukacyjnym.

 

Nauczane przedmioty i pożądane cechy ucznia

https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/104100438-239x300.jpg 239w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/104100438-1750x220... 1750w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/104100438-768x966.jpg 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/104100438-1221x153... 1221w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/104100438-1629x204... 1629w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2021/10/104100438-10x12.jpg 10w" sizes="(max-width: 273px) 100vw, 273px" />

Zgodnie z ideami oświeceniowymi w nowych programach nauczania wprowadzano przedmioty przyrodnicze i fizyczne, historię, geografię, a także elementy nauk rolniczych i medycznych. Przedmioty językowe, w tym łacina, nauczane dotychczas zgodnie z uznawanym kierunkiem filologiczno-retorycznym, zostały ograniczone, natomiast wprowadzono nową dziedzinę – „naukę moralną” opartą na prawie naturalnym. Prawidłowe wychowanie fizyczne, moralno-obywatelskie i intelektualne miało umożliwić zrozumienie „powinności wobec Boga, siebie i narodu”. Wiedza zdobyta w szkole miała być punktem wyjścia do dalszych samodzielnych studiów zgodnie z zasadą „Myśl jeszcze więcej niż czytasz”. Rozwijano więc także biblioteki.

Troska o użyteczność dla kraju

Komisja w programie szkolnym poświęciła wiele miejsca nauce przyrody, higieny, sztuk i rzemiosł, a także rolnictwu. Były to pierwsze próby wprowadzania tych treści w Europie. Jeśli chodzi o rolnictwo, rozpisano konkursy na podręczniki, ale ich publikacja się przedłużała i ostatecznie nie ujrzały światła dziennego. Szkoły musiały więc zadowolić się pracą o rolnictwie ks. Krzysztofa Kluka (1739-1796), w której omawiał on ogrodnictwo, uprawę lasów i rolnictwo na poziomie wiedzy naukowej swojej epoki. Jako protegowany księżnej Jabłonowskiej, starającej się zreorganizować swoje dobra, zaznajomił się z nowymi metodami uprawy ziemi oraz hodowli wybranych ras żywego inwentarza. Postulował kształcenie chłopów poprzez prezentację nowych metod na polach doświadczalnych oraz nauczanie ich dzieci przynajmniej czytania. Negatywnie wypowiadał się o niewoli chłopów, krytykując szlachtę za skłonność do zbędnych wydatków nie związanych z wprowadzaniem koniecznych ulepszeń. Podręcznik doczekał się kilku wydań, także jako źródła wiedzy do wykładów o rolnictwie i ogrodnictwie. Co świadczy o jego popularności.
Komisja Edukacji Narodowej przyczyniła się do uchwalenia Konstytucji 3 Maja i odrodzenia Rzeczypospolitej. Dzieło Komisji przetrwało rozbiory i przynosiło owoce jeszcze po nich, ponieważ szkoły polskie krzewiły patriotyzm i umiłowanie wolności.

 

Ustanowienie święta

Dzień Edukacji Narodowej, inaczej Dzień Nauczyciela świętujemy w Polsce od 1972 roku. Przypada w rocznicę powołania Komisji Edukacji Narodowej. Dzień ten jest podniośle obchodzony szczególnie w instytucjach oświatowych. Uroczyste obchody organizowane są przez kuratoria oświaty, władze samorządowe oraz dyrekcje szkół, w trakcie których wręcza się rozmaite odznaczenia: Złote, Srebrne i Brązowe Krzyże Zasługi, medale Komisji Edukacji Narodowej oraz nagrody Ministra Edukacji i Nauki za osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze. Uczniowie także pamiętają o swoich nauczycielach oraz pozostałych pracownikach szkół składając im życzenia i wręczając upominki.

Tekst: Grażyna Olszaniec
Red. A.S.
Fot. polona.pl, mbc.cyfrowemazowsze.pl
Fot. wyróżniająca, domena publiczna: https://pixabay.com/pl/photos/biblioteka-czytelnia-ksi%c4%85%c5%bck...

Bibliografia (wybór):
-Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773-1794), Wrocław 1979.
-Radziewicz J., Jan Krzysztof Kluk – przyrodnik, społecznik, pisarz rolniczy [w:] Rolniczy Magazyn Elektroniczny 2008/28 [dostęp 2021.10.13, https://cbr.gov.pl/rme-archiwum/2008/rme28/dane/2_1.html] -Szybiak, I., Nauczyciele szkół średnich Komisji Edukacji Narodowej, Wrocław 1980.
-Komisja Edukacji Narodowej, tradycje i współczesność, Warszawa 1972, s. 9-10.
-Hasło Komisja Edukacji Narodowej [w:] Encyklopedia PWN online [dostęp: 2021-10-09; https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Komisja-Edukacji-Narodowej;392434...]