Stanisław Lem, "Niezwyciężony"

[polska strona]

#literatura

https://culture.pl/pl/dzielo/stanislaw-lem-niezwyciezony

Autor: Janusz R. Kowalczyk

Udostępnij:

FacebookTwitter

Stanisław Lem wspomniał kiedyś krakowską instytucję rozdzielająca książki nadchodzące z USA i Kanady, rozsyłane później do uniwersytetów w kraju. Pożyczał interesujące go pozycje i pochłaniał je nocami. Czerpał z nich wiedzę przydatną w pisaniu powieści, w tym "Niezwyciężonego".

Jak to określił w opublikowanym po niemiecku artykule "Mein Leben" [Berlin, luty 1983], przeczytany materiał pozwolił mu napisać "powieści których się nie wstydzi: »Eden«, »Solaris«, »Niezwyciężony« i tak dalej" – w odróżnieniu od mniej cenionych przezeń prozatorskich pierwocin, które zresztą przyniosły mu uznanie i wielką popularność. Przy pracy nad ostatnią z wymienionych powieści pomocna okazała się zwłaszcza książka "The Human Use of Human Beings" Norberta Wienera, amerykańskiego matematyka i filozofa pochodzenia żydowskiego, twórcy cybernetyki. Motyw ludzkiej sprawczości w wykorzystywaniu do własnych celów innych, kimkolwiek by byli, przewija się przez karty "Niezwyciężonego" zrazu niepostrzeżenie, aby z pełną mocą wybrzmieć w ekscytującym finale.

"Niezwyciężony" to nazwa kosmicznego krążownika, największej jednostki "jaką dysponowała baza w konstelacji Liry", z 83 członkami załogi, złożonej z wysokiej klasy profesjonalistów wszelkich dziedzin nauki i astronawigacji. Lądowanie Ziemian na Regis III, pustynnej planecie typu sub-Delta 92, przeszło pomyślnie i odtąd już, z chwili na chwilę, napięcie tylko rosło. Celem przybycia "Niezwyciężonego" na tę akurat planetę była próba odszukania bliźniaczego krążownika "Kondor" i jego zaginionej załogi, jak również przeprowadzenie badań naukowych.

Asteroida Regis III okazała się mało gościnna nie tylko dla "Kondora". Nie można było na niej doszukać się śladu biologicznego życia – w każdym razie na lądzie, bo przybyli uczeni spodziewali się odkryć żywe organizmy skryte w oceanach – jednak misja poszukiwania poprzednich ziemskich wysłanników: żywych lub martwych, była pilniejsza. Tymczasem planeta pilnie strzegła swoich sekretów, nieustannie zaskakując zwiadowców czymś nowym.

Przede wszystkim naładowany wszelkimi metalicznymi pierwiastkami piasek i gęsto rozsiane, sterczące na wydmach planety relikty dawno wymarłej cywilizacji technicznej zakłócały odbiór telewizyjnego obrazu oraz wszelką radiową łączność między grupami eksploratorów a bazą, jaką stanowił "Niezwyciężony". Co więcej, wysłaną ekipę w pewnym momencie przesłoniła ciemna chmura miliardów zdumiewająco lotnych kryształków o mikrych kształtach, co podziałało demobilizująco na uczestników oraz obserwatorów wyprawy i zdezorganizowało jej poszukiwania. Jak się wkrótce okazało, ów osobliwy rój stosował bardzo silne pole magnetyczne, niszczące wszelką informację w mózgach ludzkich i elektronowych, czym wcześniej przyczynił się do unicestwienia załogi "Kondora".

Podrywające się do lotu krystaliczne drobiazgi dokonały ogromnych zniszczeń w psychice kosmonautów, skoro wychodzili oni z tychże chmur całkowicie niezdolni do dalszego samodzielnego funkcjonowania. Badania naukowców "Niezwyciężonego" wykazały, że ruchliwe kryształki są sztucznymi tworami z zamierzchłych technologicznych epok, które "mutując" (podobnie jak owady na Ziemi) przetrwały kolejne kataklizmy planety, podczas gdy gigantyczne, a przez to o wiele mniej sprawne machiny (jak niegdyś dinozaury) czy też roboty (casus mamutów), padły w końcu ofiarami żarłoczności rdzy. Wprawdzie fruwające automaciki nie były rozumne, miały jednak swoiście zaprogramowany "gen", pozwalający im na każdy przejaw zagrożenia łączyć się w konstelacje gotowych do ataku chmur.

Dla ochrony przed nimi dowództwo krążownika wyprowadziło z jego czeluści swój ostateczny argument siłowy – "Cyklopa", czyli 80-tonowy, samobieżny i samosterujący, bezzałogowy pojazd pancerny, wyposażony w cały arsenał broni, z miotaczem antymaterii włącznie. Po krótkotrwałej walce z dokuczliwym rojem, która niewiele wniosła do sprawy, gdyż nieprzebrane i nie do ogarnięcia chmary metalicznych gzów wciąż się pojawiały, "Cyklop" zawrócił, niszcząc wszystko, co mu stanęło na drodze. W końcu skierował się ku bazie, co równało się jej rychłej zagładzie, toteż "Niezwyciężony" musiał udowodnić, że nie od parady posługuje się swoim mianem.

Tu już Stanisław Lem wkracza na ulubiony teren etycznych rozważań o powinnościach naukowców, jak też korzystających z ich odkryć ludzi odpowiedzialnych za przyszłość naszej planety. Odległa od niej o lata świetlne asteroida Regis III rządzi się swoimi prawami i nie dopuszcza ingerencji obcych. Niemniej jednak żądni sławy – czy tylko dreszczu emocji – kosmiczni stratedzy z uporem maniaka starali się podporządkować istniejący stan rzeczy swoim wyobrażeniom o jedynie obowiązującym nowym ładzie, jaki bezwzględnie należy tam wprowadzić.

I tylko najbardziej zdeterminowane jednostki jak Rohan – zaufany nawigator, planowany na następcę głównodowodzącego, doświadczonego astrogatora Horpacha – zdobędą się na proste pytanie: cui bono? Czy warto było szafować życiem choćby jednego człowieka, nie wspominając nawet o bezpowrotnie unicestwionej setce ludzi, żeby wrócić na Ziemię… z czym? Z gorzkim przeświadczeniem, że był to nader wygórowany koszt wątpliwej przygody garstki ocalałych?

Jaki śmieszny i szaleńczy zarazem jest ten "podbój za największą cenę", to "heroiczne trwanie człowieka", ta chęć odpłaty za śmierć towarzyszy, którzy zginęli, bo wysłano ich na tę śmierć... Byliśmy po prostu nieostrożni, zbyt wiele zaufania pokładaliśmy w naszych miotaczach i czujnikach, popełniliśmy błędy i ponosimy konsekwencje. My, tylko my jesteśmy winni.

Jednak nawet Rohan, zapytany przez przełożonego, czy widzi ślad nadziei na uratowanie garstki kosmonautów pochłoniętych przez zmechanizowane rojowisko – czyli tak zwaną "nekrosferę" (z gr. nekros "martwy"), jak ochrzcili ją biegli w słowie uczeni – czy też należy jak najszybciej opuścić niegościnną planetę, zaczął rozważać:

Załoga chciała wracać. Ale […] pojął, że po jakimś czasie zaczęliby o tym myśleć, a potem mówić. Powiedzieliby sobie: "Widzicie? Zostawił czterech ludzi i wystartował". I poza tym nie liczyłoby się nic. Każdy człowiek musiał wiedzieć, że inni nie zostawią go – w żadnych okolicznościach. Że można przegrać wszystko, ale trzeba mieć załogę na pokładzie – żywych i umarłych. Tej zasady nie było w regulaminie. Ale gdyby tak nie postępowano, nikt nie mógłby latać.

I choć Rohan ryzykował życiem, dobrowolnie podjął się udziału w samotnym rajdzie, żeby naocznie przekonać się o losie wysłanych tam wcześniej współbraci. W przeświadczeniu naukowców "Niezwyciężonego" człowiek stanowił dla chmury "jedynie pewien ruchliwy obiekt, manifestujący swoją obecność potencjałami elektrycznymi kory mózgowej". Toteż Rohan otrzymał osłonę głowy składającą się z odpowiedniej "czapki niewidki" – wplątanej we włosy drucianej siateczki – redukującej przesył tychże impulsów na zewnątrz niemal do zera.

Wracając ledwie żywy z desperackiej misji wiedział, że żaden z uczonych nie będzie zdolny podzielać jego uczuć, a mimo to powziął postanowienie, iż odtąd kategorycznie "będzie się domagał pozostawienia planety nietkniętą. Nie wszystko i nie wszędzie jest dla nas – pomyślał". Bo też od dawna wiadomo, że najbliższa naszym sercom planeta, zamieszkiwana przez nas Ziemia, coraz gwałtowniej się tego od nas domaga.

Powieść Lema zmusza również do wielu innych przemyśleń, w tym również na temat manipulacji. Ludzie w skafandrach astronautów podlegają ściśle przestrzeganej strukturze przejętej ze sfer wojskowych. Są dowódcy i cała hierarchia podkomendnych, wykonujących płynące z góry rozkazy. Jak wiadomo – nie tylko z książek Josepha Conrada – kapitan schodzi z okrętu ostatni, przynajmniej w teorii.

Wprawdzie nie powinno być odstępstw od zasad zatwierdzonych regulaminem, jednak twarda rzeczywistość często wymusza w tej materii niejaką elastyczność. Czy tak doświadczony dowódca jak Horpach miał prawo szafować życiem swojego najlepszego oficera i zastępcy Rohana – dopuszczając się nawet szantażu emocjonalnego, czyli wpływając na jego ambicję – skoro moralnie podjęcie trudnej decyzji wolał zrzucić na barki podwładnego? Może jednak chciał sprawdzić jego przydatność w ekstremalnej sytuacji?

Nie zmienia to faktu, że w prozie Stanisława Lema głęboko zakotwiczona jest troska nie tyle o Kosmos – bo ten doskonale poradzi sobie bez nas – ile o Biosferę. Warto sobie uzmysłowić, że u niego Kosmos jest kosmosem ziemskim, a z Naturą – w najszerszym tego słowa rozumieniu – na pewno nie wygramy, o czym autor "Niezwyciężonego" (1962–1963) od zawsze wiedział i od dawna przekonywał. I przed zgubnymi skutkami podbojów – jakichkolwiek podbojów.

Stanisław Lem
"Niezwyciężony"
Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016
posłowie: Jerzy Jarzębski
format: 123 x 197 mm
oprawa: miękka ze skrzydełkami
liczba stron: 260
ISBN: 978-83-08-06037-7