Święto Bibliotekarzy i Bibliotek to doskonała okazja. aby przybliżyć historię jednej z najstarszych bibliotek rolniczych w Polsce – Centralnej Biblioteki Rolniczej, od 2019 roku będącej Oddziałem Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi Oddział w Puławach, której tradycje sięgają roku 1862 i wiążą się z historią puławskiego ośrodka nauk rolniczych.   

Powołanie w Puławach szkoły rolniczej było owocem reformy szkolnictwa przeprowadzonej w 1861 roku, przez Aleksandra Wielopolskiego. W miejsce zlikwidowanego wówczas Instytutu Agronomicznego w Marymoncie i Gimnazjum Realnego w Warszawie, na mocy ustawy z dnia 8/20 maja 1862 roku powołano  Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny w Nowej Aleksandrii (Puławach). Przewieziono tu gabinety i zbiory biblioteczne obu warszawskich szkół. Zbiory te, w ilości około 7 tysięcy woluminów, stanowiły zaplecze naukowe dla wykładowców i studentów nowopowstałej placówki.

https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/Obraz-073b-300x217.jpg 300w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/Obraz-073b-768x555... 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/Obraz-073b-16x12.jpg 16w" sizes="(max-width: 459px) 100vw, 459px" />

Wybuch powstania styczniowego zniweczył nadzieje pokładane w uczelni puławskiej i przerwał jej funkcjonowanie. Studenci Instytutu, pod wodzą Leona Frankowskiego, przyłączyli się do walki. Pomimo, że działalność Instytutu została zawieszona, część pracowników naukowych pozostała na miejscu, a nawet kontynuowała prace badawcze. Co ważne, Biblioteka również działała w tym trudnym czasie. Oficjalne wznowienie funkcjonowania puławskiej szkoły rolniczej miało miejsce w roku 1869. W strukturach powołanego wówczas Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa znalazła się Biblioteka. Opiekę nad nią powierzono prof. Teofilowi Cichockiemu, polskiemu chemikowi i gleboznawcy. Był to czas szczególnie trudny z uwagi na szeroką akcję rusyfikacyjną. Sytuacja uległa zmianie dopiero w roku 1891. Władze oświatowe zaniepokojone stanem Instytutu dokonały zmiany na stanowisku dyrektora. Zadanie reorganizacji  placówki powierzono W.W. Dokuczajewowi, znanemu geologowi i gleboznawcy. Wprowadzone przez niego radykalne zmiany, polegające min. na powołaniu komisji bibliotecznej, czytelni profesorskiej i studenckiej, przydzieleniu stałej dotacji państwowej pozwoliły na intensywny rozwój Biblioteki. Na jej funkcjonowanie ogromny wpływ miał też fakt utworzenia stanowiska bibliotekarza oraz przydzielenia mu do pomocy 4 pracowników i kilku studentów. Pierwszym etatowym bibliotekarzem mianowano N.I. Krisztafowicza, geologa, autora opracowań geologicznych Lubelszczyzny. Pomimo rosyjskiego charakteru uczelni kupowano stosunkowo dużo publikacji  obcojęzycznych, głównie niemieckich, angielskich i francuskich. Co ciekawe obok wydawnictw naukowych z dziedziny rolnictwa, gromadzono także literaturę piękną, społeczno-polityczną i filozoficzną.  Z początkiem roku 1914, księgozbiór  liczył  81 702 woluminów publikacji  z dziedziny rolnictwa, leśnictwa, geologii, gleboznawstwa, mineralogii, socjologii, literatury pięknej, historii  i sztuki.

 

Działalność puławskiej szkoły rolniczej przerwał wybuch I wojny światowej. W wyniku pośpiesznej ewakuacji Instytutu do Charkowa,  w murach pałacowych pozostało około 120 000 woluminów pochodzących ze zbiorów bibliotecznych oraz z prywatnych księgozbiorów profesorów. Po wejściu wojsk austriackich do Puław, w 1915 roku, opiekę nad majątkiem pozostałym w tym miejscu powierzono dr Zygmuntowi Jaworskiemu, nauczycielowi szkoły rolniczej w Czernichowie.  W tym samym czasie podjęto starania o utworzeniu w Puławach placówki naukowej. Wiosną 1916 roku na polecenie prof.  Stefan Surzyckiego, przystąpiono do porządkowania zbiorów bibliotecznych. Z uwagi na stopień trudności wynikający z ilości, stanu zachowania zbioru oraz braku fachowego personelu o pomoc poproszono  bibliotekarza Uniwersytetu Jagiellońskiego, dr Ludwika Kolankowskiego. Podczas dziewięciodniowego pobytu w Puławach, w lipcu 1917 roku, opracował on program reorganizacji biblioteki. W tym samym czasie powołano Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, przemianowany, w 1921 roku, na Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, w strukturze którego znalazła się Biblioteka. https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/20220505_135028-123x300.jpg 123w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/20220505_135028-90... 901w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/20220505_135028-76... 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/20220505_135028-62... 629w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/20220505_135028-83... 839w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/20220505_135028-5x... 5w" sizes="(max-width: 206px) 100vw, 206px" />Zarządzanie Biblioteką powierzono, wybranej na Radzie Naukowej, w dniu 27 lipca 1918 roku, Komisji Bibliotecznej, która w oparciu o wytyczne nakreślone przez dr Ludwika Kolankowskiego, przystąpiła do uporządkowania księgozbioru. Niestety brak wykwalifikowanego personelu uniemożliwił te działania. W efekcie rejestrowano tylko nabytki bieżące, pozostawiając zbiory sprzed 1914 roku jako nieopracowane.
Był to trudny czas, nie tylko ze względu na liczne problemy natury organizacyjnej, ale również ze względu na sytuację polityczną odbudowującego się państwa polskiego. Księgozbiorem puławskim interesowały się powstające wówczas biblioteki i instytucje państwowe. Dyrekcja Instytutu mając na uwadze dobro Biblioteki i potrzeby placówki puławskiej wyrażała zgodę na przekazanie zainteresowanym wyłącznie dubletów i druków zbędnych. Zasiliły one m.in. zbiory Biblioteki SGGW, Biblioteki Jagiellońskiej oraz stacji rolniczych powstających we wschodniej Polsce. Ciągłe zmiany składu osobowego Komisji Bibliotecznej, brak etatu bibliotekarza i problemy finansowe miały negatywny wpływ na funkcjonowanie Biblioteki. Chcąc poprawić tę sytuację, w 1927 roku dyrekcja Instytutu przekazała opiekę nad księgozbiorem prof. Stefanowi Lewickiemu, kierownikowi Działu Hodowli Zbóż. Profesor z racji obowiązków zawodowych nie mógł poświęcić zbyt wiele czasu sprawom bibliotecznym. Problemy organizacyjne rozwiązano dopiero w roku 1937 dzięki Stanisławowi Stępowskiemu, bibliotekarzowi Ministerstwa Rolnictwa, na wniosek którego stworzono etat kierownika. Powołany na to stanowisko  Zygmunt Nowakowski niezwłocznie przystąpił do reorganizacji placówki.
Niestety wybuch II wojny światowej sparaliżował działalność ośrodka puławskiego. Specjalna komisja Gestapo, która  przyjechała do Puław 21 listopada 1939 roku, zlustrowała Instytut i zabezpieczyła majątek. Bibliotekarze otrzymali polecenie uporządkowania oraz nadzorowania księgozbioru. Wiosną, 1940 roku, nastąpiło oficjalne przejęcie placówki, a wraz z nim zmiana nazwy na Landwirtschaftliche  Forschungsanstalt des Generalgouvernements in Puławy. Nadzór nad Biblioteką, która miała pełnić funkcję głównej biblioteki rolniczej GG, powierzono mieszkającemu  w Krakowie, dr Sigmundowi von Frauendorferowi, dyrektorowi Biblioteki Międzynarodowego Instytutu Rolniczego w Rzymie. Podczas swoich comiesięcznych wizyt w Puławach uzgadniał on wszystkie sprawy biblioteczne z Zygmuntem Nowakowskim, który pełnił funkcję kierownika Biblioteki. W tym okresie kupowano wyłącznie literaturę niemieckojęzyczną. W trosce o stan księgozbioru, w 1942 roku, zakupiono sprzęt do pracowni introligatorskiej i zatrudniono dwóch introligatorów.
Dwa lata później z powodu działań wojennych, pałac został zajęty na szpital wojskowy, a Bibliotekę ewakuowano do pałacu na „Marynkach” i na Działki, do niewykończonego budynku Wydziału Weterynarii. Niemcy przygotowując się do ucieczki rozpoczęli grabież księgozbioru. Pod osobistym nadzorem Frauendorfera spakowano najnowsze nabytki oraz roczniki ważniejszych czasopism rolniczych, a następnie przewieziono je do Skierniewic, skąd trafiły w głąb Rzeszy. Ogółem wywieziono około 10 000 woluminów. Bibliotekarze dokładali wszelkich starań, aby ochronić księgozbiór, podejmowali też bezowocne próby odzyskania zagrabionych zbiorów. Porządkowanie magazynów, uzupełnianie zniszczonych katalogów oraz remont pomieszczeń pałacowych  pochłonął bardzo dużo czasu. Księgozbiór wrócił na swoje miejsce dopiero w 1947 roku.

https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/Czytelnia-biblioteki-okolo-roku-1925-300x229.jpg 300w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/Czytelnia-bibliote... 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/Czytelnia-bibliote... 1536w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/Czytelnia-bibliote... 2048w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/Czytelnia-bibliote... 16w" sizes="(max-width: 483px) 100vw, 483px" />
Kolejne lata przyniosły liczne zmiany i reorganizacje. Zakończyło je powołanie, w listopadzie 1955 roku, Centralnej Biblioteki Rolniczej  w Warszawie. Ministerstwo Rolnictwa postawiło przed CBR zadania gromadzenia wydawnictw rolniczych  oraz prowadzenia działalności informacyjno-bibliograficznej, dokumentacyjnej i wydawniczej. W jej struktury włączono biblioteki w  Puławach i Bydgoszczy. Zyskały one status Oddziałów. Pierwszym dyrektorem Biblioteki został Tadeusz Żeligowski, który w znacznym stopniu przyczynił się do jej powstania. Już w 1968 roku CBR została zaliczona do bibliotek naukowych. Placówka podczas swojej wieloletniej działalności tworzyła dwie własne bazy danych SIGŻ oraz SIBROL. Prowadziła wymianę międzynarodową z 50 instytucjami w 30 krajach świata. Była biblioteką depozytową publikacji FAO. Posiadała dostęp do zagranicznych pełnotekstowych baz, takich jak SpringerLink, ScienceDirect. Wychodząc naprzeciw nowym trendom, w trosce o rozwój oraz dobro czytelników, w 1995 roku, zakupiła i wdrożyła system biblioteczny ALEPH. Rozpoczęła również proces digitalizacji zbiorów, tworząc Rolniczą Bibliotekę Cyfrową. W 2017 roku starodruki i polonika XIX-wieczne znajdujące się w zbiorach CBR zostały włączone do Narodowego Zasobu Bibliotecznego. Restrukturyzacja z roku 1955 praktycznie nie zakłóciła funkcjonowania  placówki puławskiej, która pracowała zgodnie z kierunkami wyznaczanymi przez centralę. Był to czas intensywnego rozwoju Biblioteki. Oddział został skomputeryzowany. Przeszedł  gruntowny remont pomieszczeń biurowych oraz magazynowych. Magazyny biblioteczne wyposażono w regały przesuwne. Systematycznie powiększano zasoby biblioteczne, które według sprawozdania z 2019 roku liczyły  178 591 woluminów warszawskich oraz  179 009 woluminów puławskich.

https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/czytelnia-przed-remontem-300x169.jpg 300w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/czytelnia-przed-re... 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/czytelnia-przed-re... 1536w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/czytelnia-przed-re... 2048w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/czytelnia-przed-re... 16w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/05/czytelnia-przed-re... 1140w" sizes="(max-width: 503px) 100vw, 503px" />
W październiku 2019 roku, na mocy Zarządzenia nr 76/2019  Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi Centralna Biblioteka Rolnicza została połączona z Narodowym Instytutem Kultury i Dziedzictwa Wsi. W czerwcu 2020 roku Dyrekcja Instytutu podjęła decyzję o przeniesieniu zbiorów warszawskich do Oddziału w Puławach.  Kontynuując zadania związane z NZB, budową bazy SIGŻ, katalogowaniem zasobów w systemie komputerowym, Biblioteka podejmuje nowe wyzwania związane z gromadzeniem i dokumentowaniem dorobku kulturalnego polskiej wsi.  Publikacje zgromadzone w puławskim Oddziale NIKiDW są nie tylko źródłem wiedzy, ale także materiałem do badań nad historią polskiego piśmiennictwa rolniczego. Odzwierciedlają przemiany jakie miały miejsce w nauce i kulturze polskiej.

Agnieszka Bartuzi
Red. A.S.
Fot. Krzysztof Makijewski