Savonarola

[pagina străină]

https://www.nationalgeographic.nl/geschiedenis-en-cultuur/2021/06/s...

Vanaf het moment dat Savonarola in 1490 begon te preken in Florence, hield de dominicaner monnik de bevolking in zijn greep met doemprofetieën en aanklachten tegen corruptie. Acht jaar later was het gedaan met zijn roem: hij werd veroordeeld tot de dood.

Florence was in de 15^de eeuw de bakermat van de Renaissance. Filippo Brunelleschi’s iconische koepel die de kathedraal van Florence bekroont, symboliseert dit nieuwe elan in de kunst.

GEPUBLICEERD 24 JUN. 2021 10:57 CEST

Dit artikel verscheen in Historia Magazine.

Een oprechte profeet of een charlatan? Een heilige of een duivel? Al in zijn eigen tijd was Girolamo Savonarola een omstreden figuur die er een dubbel zinnige reputatie op nahield, en dat is hij nog steeds. Eind 15^de eeuw, toen deze dominicaner monnik een hoofdrol vertolkte in de Florentijnse politiek, was het volk en de elite al sterk verdeeld in vurige bewonderaars en keiharde tegenstanders. Zelfs het macabere ritueel dat zich in mei 1498 voltrok op de Piazza della Signoria, waar Savonarola eerst werd opgehangen en vervolgens op de brandstapel aan de vlammen werd prijsgegeven, maakte aan die richtingenstrijd geen eind. De vijandschap tussen beide partijen bleef ook na zijn dood voor verdeeldheid zorgen in Florence. En zelfs nu, ruim vijf eeuwen later, worstelen historici met zijn nalatenschap; nog altijd bestaat er onenigheid over hoe de persoonlijkheid van deze prediker en zijn religieuze en politieke optreden moeten worden geïnterpreteerd.

Het laat-14de-eeuwse Florence was niet te vergelijken met andere steden uit die tijd. Het was de bakermat van het humanisme, de stroming die werd gekenmerkt door hernieuwde belangstelling voor teksten uit de Klassieke Oudheid en die menselijke waardigheid centraal stelde. Het was ook de stad waar de Renaissance tot bloei kwam. Daardoor wisten humanistische ideeën hun weg te vinden naar de beeldende kunst, literatuur en wetenschap. Én het was de zetel van de Florentijnse Republiek van Lorenzo il Magnifico, de machtige en charismatische erfgenaam van het geslacht De’ Medici, dat al sinds 1434 de macht had in Florence. Het was Lorenzo zelf geweest die Savonarola in 1490 uitnodigde zich in Florence te vestigen.

Vermoedelijk is dit een portret van Girolamo Savonarola, van de hand van de maniëristische schilder Alessandro Bonvicino. Links is het wapen te zien van het Florentijnse wolweversgilde, dat een sleutelrol speelde bij het in het zadel helpen van het geslacht De’ Medici. Museo Di Castelvecchio, Verona.

FOTO DOOR AURIMAGES

Verschillende factoren hebben er aan bijgedragen dat deze dominicaner monnik uit Ferrara wist uit te groeien tot een van de belangrijkste figuren uit de geschiedenis van Florence, en daardoor van heel Italië. Zo speelde de dood van Lorenzo in 1492 een grote rol. Het machtsvacuüm dat hierdoor ontstond, werd niet adequaat ingevuld door zijn incapabele zoon Piero.

Twee jaar later, in 1494, maakte koning Karel VIII van Frankrijk dankbaar gebruik van de instabiele situatie door langs Florence te trekken met een leger waarmee hij het koninkrijk Napels wilde veroveren. Het werd direct duidelijk hoe zwak de positie van de familie De’ Medici was. Piero gaf de Franse troepen toestemming de stad binnen te trekken, waarna er een opstand uitbrak die ertoe leidde dat de familie haar macht verloor. Savonarola had in zijn opruiende preken aangestuurd op dit verzet.

Al sinds 1490 veroordeelde hij in vlammende bewoording de zedeloosheid en corruptie in Florence. In profetieën sprak hij over gruwelijke straffen die God aan hem had geopenbaard, en in zijn preken vertelde hij van een visioen over het zwaard van de Heer dat op aarde zou neerdalen. Ook kondigde hij de komst van een ‘nieuwe Cyrus’ aan, een heerser van ver die was voorbestemd om de Alpen over te trekken en de corrupte kerk te hervormen.

Toen Karel VIII van Frankrijk in september 1494 met zijn troepen over het Italiaanse schiereiland trok, zagen de Florentijnen in hem de ‘nieuwe Cyrus’. Ze vreesden dat ook het zwaard van de Heer niet lang op zich zou laten wachten. Door deze gebeurtenissen raakte de bevolking er steeds meer van overtuigd dat Savonarola een door God gezonden profeet was. Hij had het immers steeds bij het rechte eind gehad.

Profetie van de invasie

Toen op 1 november 1494 bekend werd dat Piero de’ Medici de poorten van Florence had opengezet voor Karel VIII van Frankrijk, hield Savonarola een vlammende preek in de kathedraal van Florence. Daarin riep hij de bevolking op berouw te tonen voor de begane zonden: ‘O zondaars, o koppigen, o jullie die lauwwarm zijn in het geloof, jullie die wachten tot het laatste moment om berouw te tonen, doe penitentie, doe het nu, wacht niet langer! (...) O Italië, o Florence, het is jouw slechtheid, jouw goddeloosheid, jouw zedeloosheid, jouw woekerhandel, jouw wreedheid – dit alles is de oorzaak van je ellende. Ziehier de oorzaak! Als je de oorzaak van het probleem hebt gevonden, dan moet je op zoek gaan naar de oplossing. Houd je verre van de zonde die de oorzaak is van dit lijden, en je zult genezen.’ De monnik maakte ook gebruik van de gelegenheid om te laten zien dat hij het al vaker bij het rechte eind had gehad. Hij wees op de profetie waarover hij eerder had verteld en die nu werkelijkheid was geworden: de Franse invasie. ‘Vergeet niet dat ik minder dan twee jaar geleden aankondigde dat het zwaard van de Heer op aarde zal neerdalen, vreselijk en snel. Niet ik, maar God heeft dit bekendgemaakt. En welaan, hier komt het! (...) Ziehier de dag van de komst van de Heer. (...) De dag van de Heer is duisternis, en geen licht. Doe boete, en niets dan dat.’

Alexander VI Borgia. De grote vijand van Girolamo Savonarola is hierboven te zien in een detailbeeld van de Wederopstanding van Christus door Pinturicchio. Vaticaanse Musea. 

FOTO DOOR ERICH LESSING, ALBUM

Kerkhervorming als missie

Vanaf het moment dat Savonarola in 1482 was ingetreden in het San Marcoklooster in Florence, gaf hij uiting aan zijn zorgen om de corruptie die in de kerk heerste, in de eerste plaats in het Vaticaan. Nadat Innocentius VIII in 1484 tot paus was benoemd, schreef de dominicaner monnik een gedicht waarin hij smeekte: ‘Jezus (...) schiet uw heilige roomse kerk te hulp, want de duivel doet er alles aan om haar te vernietigen.’ Dat Alexander VI in 1492 tot paus werd gekozen, bevestigde Savonarola’s somberste voorgevoelens. Later zou hij in een preek zeggen: ‘Eerder, toen ik tegen jullie zei dat de kerk hernieuwd moet worden, gebeurde er in Rome iets wat maakte dat velen tegen me zeiden: ‘Nu zien we dat je de waarheid spreekt (...).’ Als Petrus in eigen persoon zou terugkeren naar de aarde om de kerk te hervormen, zou het hem onmogelijk worden gemaakt en zou hij dat zelfs met de dood moeten bekopen.’

Karel VIII, Koning van Frankrijk van 1483 tot 1498, is hier afgebeeld met de schelpenketting van de orde van Sint-Michaël. Kasteel van Versailles. 

FOTO DOOR AURIMAGES

De Franse ‘nieuwe Cyrus’

De paden van Savonarola en Karel VIII kruisten toen de Florentijnen een afgezant naar de vorst wilden sturen. De keuze viel op Savonarola. Het resultaat van de onderhandelingen tussen de dominicaner monnik en de koning leek de Florentijnen gelijk te geven. Toen Karel VIII al na een paar dagen uit Florence vertrok, haalde iedereen opgelucht adem. Er leek een nieuwe wind te waaien. Dat de stad was verlost van de Fransen werd door veel tijdgenoten beschouwd als een waar wonder van de monnik. Als gevolg daarvan vertrouwde het grootste deel van de bevolking erop dat Savonarola hun de juiste weg zou wijzen.

De mensen stroomden massaal toe om naar zijn preken te luisteren. Hij pleitte voor radicale hervormingen, zowel op individueel, maatschappelijk, kerkelijk als institutioneel niveau. Korte tijd later werden de eerste hervormingen doorgevoerd: enkele bestuursorganen werden afgeschaft en andere juist in het leven geroepen

Salone Dei Cinquecento. Deze zaal, met schilderingen van Antonio del Pollaiuolo en Giorgio Vasari, is een van de beroemdste vertrekken in het Palazzo Vecchio in Florence. Hier kwam de Grote Raad bijeen.

FOTO DOOR SCALA, FLORENCE

Savonarola’s republiek

De belangrijkste verandering was de oprichting van een nieuwe wetgevende vergadering: de Grote Raad. Dit was het meest in het oog springende onderdeel van de nieuwe ‘brede’ regering, die door Savonarola werd toegejuicht. Hij wilde dat meer burgers toegang zouden hebben tot de bestuurlijke instituties. Dat was heel anders dan in de tijd van het geslacht De’ Medici, dat alle touwtjes in handen wist te houden door vertrouwelingen op sleutelposities neer te zetten in het overheidsapparaat. Tijdens hun bewind was Florence alleen in naam een republiek.

De nieuwe Grote Raad bestond uit bijna vijfduizend leden, tegenover een raad van driehonderd bestuurders in de periode daarvoor. Om praktische redenen kwamen de leden niet allemaal tegelijk bijeen, maar draaiden ze ploegendienst. Om samenkomsten van de raad te kunnen faciliteren, liet Savonarola binnen in het Palazzo Vecchio een enorme zaal bouwen van meer dan vijftig meter lang.

Tegenwoordig wordt deze ruimte de Salone dei Cinquecento (‘Zaal van de Vijfhonderd’) genoemd. De hervormingen resulteerden zeker niet in algemeen kiesrecht, en van een democratisch bestel in de moderne zin van het woord was ook geen sprake, maar wel werd het bestuur enigszins gedemocratiseerd. Het uitgebreide pakket aan hervormingen van Savonarola werd doorgevoerd door de onvermoeibare monnik zelf, die overigens formeel geen enkele officiële functie vervulde. Hij werd bijgestaan door zijn volgelingen, die piagnoni werden genoemd (‘dwepers’). Zij namen deel aan de vergaderingen van burgermagistraten.

Het San Marco klooster. Het klooster waarvan Savonarola prior was, werd in 1437 herbouwd op een bestaande fundering die stamde uit de 14^de eeuw. Het gebouw is ontworpen door Michelozzo, de favoriete architect van Cosimo de’ Medici.

FOTO DOOR JUAN ANTONIO ALONSO, AGE FOTOSTOCK

Maar hoe wist Savonarola zo veel Florentijnen voor zich te winnen? Een belangrijke reden is dat de dominicaner monnik vrijwel direct na het verjagen van het geslacht De’ Medici in 1494 zijn boodschap en toon matigde. Zijn tot dan toe duistere en apocalyptische boetepreken maakten plaats voor een optimistischere heilsboodschap. In deze betogen was het aardse lijden niet meer dan een noodzakelijke horde voor het geluk dat de Florentijnen later stond te wachten.

Met dat vooruitzicht waren het strakke politieke keurslijf en de offers voor een strenge en vreugdeloze godsdienst best vol te houden. Savonarola benadrukte dat Florence een uitverkoren stad was, het nieuwe Jeruzalem, en dat de Florentijnen de eersten zouden zijn die aanspraak konden maken op Gods beloning voor hun lijden. Maar al snel werd duidelijk dat lang niet alle Florentijnen bereid waren om mee te gaan in de strikte leer van de monnik.

Terwijl de burgerij in hoopvolle afwachting was van een beloning van goddelijke zijde, kondigden Savonarola en zijn volgelingen ondertussen een verbod af op kansspelen, het dragen van onzedige kleding, luxe, losbandigheid, en zelfs op kunst als die niet ter meerdere eer en glorie van God was. Hoe ernstig politiek en godsdienst verweven waren geraakt, bleek uit de vaart waarmee de Grote Raad maatregelen goedkeurde die door Savonarola vanaf de kansel in naam van God werden geïnitieerd. Het leidde bij een deel van de bevolking tot grote ontevredenheid over de politieke rol van de prediker, de moraliteit die hij afdwong, en de mate waarin de Florentijnse overheid binnendrong in het privéleven van de bevolking.

Een portret van Niccolò Machiavelli, geschilderd in de 16^de eeuw door Santi Di Tito. Palazzo Vecchio, Florence. 

FOTO DOOR SCALA, FLORENCE

Machiavelli en de ‘ontwapende profeet’

Savonarola en Machiavelli (zie ook Historia 2-2020) worden vaak neergezet als symbool van twee radicaal verschillende mentaliteiten: religieus, middeleeuws en reactionair, tegenover seculier, modern en pragmatisch. Deze tegenstelling is weliswaar een beetje simplistisch, maar helpt wel om te begrijpen waarom Machiavelli Savonarola omschreef als een ‘ontwapende profeet’, die niet in staat was om te begrijpen dat het geloof en het woord alleen, dus zonder gebruik van geweld, geen garanties boden voor het behouden van de macht. Machiavelli had veel kritiek op de politieke handelwijze van de monnik en de verdeeldheid die hij onder de Florentijnse bevolking zaaide. Toch heeft Machiavelli meer dan eens zijn bewondering uitgesproken voor de leer en de voorbeeldige levensstijl van Savonarola. Hij zei dat ‘over een dergelijk man met eerbied gesproken dient te worden’.

De vijanden van de monnik

De maatregelen ten gunste van de ‘brede’ regering leidden ertoe dat Savonarola de steun van de ottimati verloor. Deze Florentijnse oligarchen hadden in 1494 het vertrek van de familie De’ Medici juist nog toegejuicht, omdat ze dachten dat het hun eigen positie ten goede zou komen. Maar nu begonnen velen van hen terug te verlangen naar de vroegere status quo. Er werden zelfs samenzweringen gesmeed om de eerdere machthebbers weer op de troon te helpen. Toen Florence in 1497 vervolgens ook nog werd geteisterd door de pest en hongersnood brokkelde de steun voor de monnik nog verder af. 

Een aanvaring met paus Alexander VI zou in deze penibele situatie de genadeslag betekenen voor Savonarola. Deze paus uit het geslacht Borgia was een omstreden figuur met een inktzwarte reputatie. Er deed allerlei lasterpraat over hem de ronde, voor Savonarola voldoende aanleiding om hem te bekritiseren. Onvermoeibaar luidde de monnik de noodklok over de corruptie, het zedenverval en de duistere zaakjes waarbij de paus betrokken was. Maar de voornaamste aanleiding voor het conflict tussen beide geestelijken was van politieke aard.

Alexander VI kon niet accepteren dat Florence zich weigerde aan te sluiten bij de anti-Franse bond waarvan de paus zelf een van de initiatiefnemers was. Savonarola kon op zijn beurt geen partij kiezen tegen Frankrijk, zonder daarbij zijn eigen geloofwaardigheid als profeet op het spel te zetten. Eerder had hij zijn politieke steun aan de Karel VIII immers toegeschreven aan de wil van God. De nauwe band tussen de prediker uit Ferrara en de Franse vorst mondde al snel uit in een dodelijke omhelzing. Op 12 mei 1497 werd Savonarola door de paus geëxcommuniceerd vanwege ketterij; hij mocht niet langer preken en kerkelijke rollen vervullen.

Savonarola wordt verhoord door afgezanten van de paus. Het tafereel is in 1846 geschilderd door François-Marius Granet. Musée Des Beaux-Arts de Lyon. 

FOTO DOOR JOSSE, SCALA, FLORENCE

Door marteling afgedwongen bekentenis

Het proces tegen Girolamo Savonarola bestond uit drie verhoren die direct na zijn arrestatie begonnen en plaatshadden in april en mei 1498. De verhoren werden afgenomen door een commissie die was benoemd door het bestuur van Florence, maar bij het derde verhoor waren ook twee politieke afgezanten van Alexander VI aanwezig. Het was een politiek proces, met een uitkomst die al bij voorbaat vaststond. Het was dan ook geen toeval dat de verhoorders waren geselecteerd uit de politieke tegenstanders van Savonarola. Er is veelvuldig gespeculeerd dat er zou zijn gerommeld met het procesverbaal, zodat de geestelijke gemakkelijker kon worden veroordeeld. Zo zouden uitspraken aan Savonarola zijn toegeschreven die hij niet heeft gedaan. Met name zijn volgelingen en hagiografen wezen hierop, maar bewijs is er niet. Wel staat vast dat zijn verhoorders gebruik hebben gemaakt van foltering. Over de martelingen die de monnik uit Ferrara moest doorstaan, zijn de historici het eens: die waren relatief mild voor de standaarden van die tijd. Dat neemt niet weg dat ze op zijn minst een schaduw van twijfel werpen op de schuldbekentenis die door Savonarola is afgelegd.

Godsoordeel en dood

7 april 1498 zou voor zowel Karel VIII als Savonarola een rampzalige dag worden. De Franse koning, nog maar 27 jaar oud, overleed op die datum. Hij kwam op nogal bizarre wijze aan zijn eind: hij stootte zijn hoofd dusdanig hard tegen een deurpost in het kasteel van Amboise dat hij stierf aan zijn verwondingen. Ook voor Savonarola pakte die dag niet goed uit: het door hem georganiseerde godsoordeel, een evenement waarmee hij wilde aantonen dat hij nog altijd goddelijke steun genoot, zou grote gevolgen hebben.

Een enorme menigte was samengestroomd op de Piazza della Signoria, waar een groot podium was neergezet. Twee volgelingen van de dominicaner monnik en twee franciscaner tegenstanders zouden daar over een brandstapel lopen, in de overtuiging dat God diegenen die het gelijk aan hun kant hadden voor de vlammen zou behoeden. De proef werd eerst echter om allerlei redenen uitgesteld, waarna het plotseling ging onweren. Nadat het noodweer voorbij was getrokken, kwam het tussen beide partijen tot een eindeloze theologische discussie, waarop de autoriteiten besloten het geheel af te gelasten.

De executie van Savonarola en twee andere dominicaner monniken werd op 23 mei 1498 voltrokken op de Piazza della Signoria. Museo di San Marco, Florence. 

FOTO DOOR BRIDGEMAN, ACI

Voor het volk van Florence was Savonarola van zijn voetstuk gevallen. Een dag later werd hij gearresteerd en voor de rechter geleid. Na anderhalve maand van folteringen en verhoren kwam de veroordeling niet als een verrassing: hij werd schuldig verklaard aan ketterij en het veroor zaken van een scheuring in de kerk. Savonarola werd ter dood veroordeeld. Op 23 mei 1498 betrad hij nog een laatste keer de Piazza della Signoria, pal tegenover het paleis waar hij nauwelijks vier jaar eerder, op het hoogtepunt van zijn macht, de vergadering van de Grote Raad had voorgezeten. De verzamelde menigte keek toe terwijl de prediker werd vernederd, ontdaan van het dominicaner habijt dat hij 23 jaar had gedragen, opgehangen en ten slotte verbrand op de brandstapel.

Zijn as werd uitgestrooid over de Arno om te voorkomen dat zijn laatste rustplaats een bede-vaartsoord zou worden. Maar die redenering bleek niet op te gaan: na zijn dramatische dood bleven velen geloven dat Savonarola werkelijk een profeet was geweest, een heilig man die onterecht was vermoord door een corrupte paus. Ze bleven zijn beeltenis vereren en zijn doctrines verspreiden. Zo hielden ze de herinnering aan deze legendarische geestelijke levend.

Het vreugdevuur van de ijdelheden

De gewoonte om zondige voorwerpen op de brandstapel te verbranden, als symbool voor de overwinning van het goede op het kwade, was in Florence al bekend sinds de vroege 15^de eeuw, dankzij Bernardinus van Siena. Het meest memorabele vreugdevuur vond plaats op 7 februari 1497, op initiatief van Girolamo Savonarola. Het was bedoeld om de minder vrome burgerij, die zich opmaakte voor een uitbundige carnavalsviering, te intimideren.

Op het doek Savonarola preekt in Florence, vervaardigd door de Rus Nicolai Lomtev, is het vreugdevuur van de ijdelheden afgebeeld. Halverwege de 19^de eeuw, Tretjakovgalerij, Moskou. 

FOTO DOOR ALBUM

Het zuiverende vuur in het Florence van 1497

In een biografie van Savonarola die wordt toegeschreven aan een van zijn volgelingen, Pacifico Burlamacchi, wordt meer verteld over het vreugdevuur van de ijdelheden dat Savonarola in 1497 organiseerde. ‘Toen carnaval op het punt stond te beginnen, gaf de pater om 21.00 uur opdracht tot een schitterende processie vol mysterie.’ Midden op de Piazza della Signoria werd een piramide achtige stelling gebouwd van twintig meter hoog. Het bouwsel had vijftien treden, waarop de ‘ijdelheden en zedeloze voorwerpen’ werden uitgestald. Die waren door volgelingen, de piagnoni, ‘in alle hoeken en gaten van de stad bij elkaar gezocht’.

De lijst van ‘alle immorele voorwerpen’ is onuitputtelijk: op de eerste trede lagen ‘luxueuze geïmporteerde stoffen, met een dessin vol zedeloze gestalten’. Op een ander niveau waren ‘portretten van vrouwen uit Florence en uit andere plaatsen neergezet, gemaakt door uitmuntende kunstenaars’. Daarboven lagen bord spellen, speelkaarten en dobbelstenen, evenals ‘maskers, baarden, kostuums en andere carnavalsartikelen’. Daar weer boven lagen ‘de vrouwelijke ijdelheden’, zoals pruiken, parfumflessen, spiegels ‘en andere wellustige voorwerpen’. Een trede hoger lagen muziekinstrumenten, ‘schilderijen en beelden’ en ‘boeken vol wellust van dichters’ als Giovanni Boccaccio of Francesco Petrarca. Het geheel werd bekroond met een ‘carnavals figuur, zo monsterlijk dat het moeilijk is er een voorstelling bij te hebben’.

De dag begon met een ‘beeldschone processie’, waarin honderden piagnoni meeliepen, in het wit gekleed ten teken van zuiverheid. Ze voerden een beeld mee van het kindje Jezus. Om hen heen ‘hieven andere jongelui een zoete melodie aan’, begeleid door ‘duizenden mensen die hymnes zongen’ en aalmoezen uitdeelden aan de armen.

De processie kwam aan op de Piazza della Signoria, terwijl de deelnemers anti-carnavalsgezangen zongen. Vervolgens staken vier mannen de brandstapel aan, terwijl de klokken van het paleis werden geluid. Een blij verraste menigte ‘was verheugd over wat er te zien was’. Zo ‘werden alle ijdelheden door het vuur verteerd, waarbij de vlammen zich tot de hemel verhieven’.

Zelfportret van Botticelli. Detail uit De aanbidding der Wijzen. Uffizi, Florence. 

FOTO DOOR ALBUM

Botticelli en Savonarola

Volgens Giorgio Vasari was de beroemde schilder Sandro Botticelli ‘aanhanger van de sekte van Savonarola, zelfs in die mate dat hij het schilderen opgaf en geen inkomsten meer had om van te leven, waardoor zijn leven in een totale chaos ontaardde’. Andere tijdgenoten vertellen dat Botticelli in 1497 een deel van zijn schilderijen in het vreugdevuur van de ijdelheden gooide. Overigens geloven niet alle schrijvers dat Botticelli een overtuigde piagnone(volgeling) was, al lijken er wel elementen van het gedachtegoed van Savonarola in sommige van zijn schilderijen terug te keren, zoals in De mystieke geboorte uit 1501 en De kruisiginguit 1502.

Dit artikel verscheen in Historia Magazine.