Przewrót majowy - 3

[polska strona]

Oceny przewrotu

Zdaniem Antoniego Czubińskiego, zamach majowy miał czysto antydemokratyczne oblicze: „Otwierając możliwości rozwoju faszyzmu w Polsce, wyrażającego się w autokratyzowaniu państwa, elitarnym podziale społeczeństwa, likwidacji zdobyczy socjalnych – przewrót majowy jednocześnie zahamował rozwój sił demokratycznych i rewolucyjnych w Polsce”^[76]. Zupełnie inny pogląd prezentował Leszek Moczulski. Jego zdaniem zamach był wymierzony przeciwko zarówno siłom skrajnie lewicowym, jak i prawicowym, których działania zagrażały istnieniu Polski. Jak pisał, „Tylko stanowcze działanie mogło zapobiec najgorszemu. [Piłsudski] ratował Rzeczpospolitą przed śmiertelnym konfliktem, może wojną domową i upadkiem państwa. Ratował też demokrację. Gdyby zwyciężyła prawica – musiałaby okiełznać lewicę; gdyby zwyciężyła lewica – doszłoby do rewolucji społecznej. Każdy z tych przypadków oznaczał koniec demokracji”^[77]. Jak wskazywał natomiast Czubiński, „Przewrót majowy oznaczał więc klęskę polityczną tak głównej partii prawicy społecznej, tj. Związku Ludowo-Narodowego, jak i ugrupowań lewicy sejmowej. Miejsce ZLN zajęli piłsudczycy, tworzący od maja 1926 r. szeroki obóz sanacji, w której ramach obok dawnych piłsudczyków skupiali się przedstawiciele klas posiadających oraz prawicy w ogóle. Nastąpiła swego rodzaju nowa konsolidacja tych sił i grup wokół Piłsudskiego”^[78].

Jak stwierdził Andrzej Garlicki, przewrót majowy zakończył okres parlamentaryzmu II Rzeczypospolitej, zmieniając nie tylko ustrój, ale i cały szereg stosunków społecznych. Zdaniem historyka, „od tego czasu nie prawo pisane stanowiło najwyższą normę, lecz wola zwycięzcy. On bowiem, niezależnie od zachowania dawnych struktur prawnych, miał nieograniczoną możliwość podejmowania decyzji i on był jedyną instancją odwoławczą. [...] Na tym – niezależnie od form zewnętrznych – polega dyktatura”^[77]. Z kolei Janusz Żarnowski zwrócił uwagę na dojście do władzy ideowych zwolenników marszałka, jak również koniunkturalistów: „Po przewrocie majowym wytworzyła się nowa warstwa rządząca, złożona z części dawnych legionistów, która objęła teraz różne stanowiska oraz z »nowych« piłsudczyków, tzw. czwartej brygady, która do legionistów dołączyła. Posiadacze stanowisk wyższego i średniego szczebla w wojsku, dykasteriach administracyjnych i w gospodarce zetatyzowanej (pamiętajmy o jej wielkiej roli w ówczesnej Polsce) stanowili trzon tej warstwy”^[77].

Według Andrzeja Ajnenkiela, zamach majowy był jednym z „puczów antyparlamentarnych, jakie nastąpiły w Europie lat międzywojennych poczynając od marszu Mussoliniego na Rzym”^[77]. Tymczasem Paweł Zaremba zauważył, że niezależnie od okoliczności, akcja Piłsudskiego była zamachem stanu, zakończonym siłowym przejęciem władzy przez zwolenników marszałka. Jego zdaniem jednak, polityczna ocena przewrotu może być inna, „jak w każdym przypadku, gdy zamach stanu się udaje i gdy staje za nim w czasie jego trwania i bezpośrednio potem duża część społeczeństwa”^[77].

Zdaniem Andrzeja Chojnowskiego, zamach majowy był nieunikniony: „demokracja by się nie utrzymała. Sukces Piłsudskiego polegał na tym, że wyczuł słabość demokracji, która miała więcej krytyków niż powodów do krytyki. Wyolbrzymiano zjawisko korupcji, odmalowywano czarny obraz. Różne środowiska brały w tym udział. Dlatego jeśli nie Piłsudski, zapewne pojawiłby się inny kandydat na dyktatora. Kryzys demokracji musiałby się jakoś uzewnętrznić. Najprawdopodobniej do głosu doszedłby sfanatyzowany nacjonalizm w wydaniu młodej endecji”.

Ocena przewrotu majowego do dziś jest przedmiotem wielu kontrowersji. Stosunek do tego wydarzenia dzieli nie tylko historyków, ale także polityków. W 2006 r., w 80. rocznicę wydarzeń, w Sejmie złożono cztery projekty uchwał w tej sprawie. Żaden z nich nie został przyjęty. W maju 2009 r. nowe projekty uchwał przygotowały Polskie Stronnictwo Ludowe i Sojusz Lewicy Demokratycznej. Dokument PSL dotyczy przede wszystkim uczczenia pamięci ofiar zamachu. W projekcie SLD można natomiast przeczytać, że

W wyniku przewrotu majowego Polska znalazła się na krawędzi wojny domowej. Jego autorzy skazali na śmierć setki niewinnych ludzi: żołnierzy i mieszkańców Warszawy. Kazali Polakom strzelać do Polaków. Stworzyli w Berezie Kartuskiej obóz dla przeciwników politycznych. Zamiast służyć Narodowi podzielili go na zwalczające się obozy^[79].

Oba projekty nie uzyskały poparcia największych wówczas partii sejmowych – Platformy Obywatelskiej oraz Prawa i Sprawiedliwości^[79].

Zobacz też

• Zamach stanu (film)

Uwagi[

1. ↑ Dziennik Rozkazów M.S.Wojsk. Nr 23, poz. 308. Rozkaz gen. Szeptyckiego nie był żadnym novum. Zakaz prowadzenia przez oficerów działalności politycznej oraz należenia do stowarzyszeń mających cele polityczne został zawarty w pragmatyce oficerskiej z 23 marca 1922 r.
2. ↑ W jej skład wchodzili m.in. Ignacy Matuszewski, Adam Koc, Konrad Libicki, Władysław Włoskowicz, Ignacy Boerner, Kazimierz Stamirowski, Henryk Floyar-Rajchman.
3. ↑ Tego samego dnia Witos rozmawiał z Wojciechowskim na temat niebezpieczeństwa zamachu. Prezydent odrzucił możliwość spisku ze strony Piłsudskiego. Jak pisał Witos: „Kiedy mu nadmieniłem, że moim zdaniem największe niebezpieczeństwo stanowi Piłsudski, gdyż on knuje spiski, a nawet przygotowuje zamach, oświadczył bardzo stanowczo, nie dając mi zakończyć, że to jest nieprawda. On może ręczyć, że Piłsudski nie byłby zdolny do takiej zbrodni, był zresztą osobiście u niego przed paru dniami i dał mu słowo honoru, że o żadnym zamachu nie myśli. On zaś nie ma najmniejszego powodu, by jego zapewnieniom nie wierzyć, gdyż wie, że Piłsudski danego słowa zawsze dotrzymywał” (Witos 1965 ↓, s. 83).
4. ↑ W ich skład wchodziły: 7 pułk ułanów, batalion manewrowy, dywizjon ćwiczebny 28 pułku artylerii lekkiej i dwa bataliony 22 pułku piechoty.
5. ↑ Antoni Czubiński pisze na ten temat: „[...] Incydent na moście załamał Piłsudskiego. Idea zbrojnej demonstracji zawiodła. Trudno było podjąć decyzję o rozpoczęciu walki zbrojnej ze wszystkimi jej konsekwencjami. Piłsudski odjechał więc do koszar 36 pułku piechoty i oddał się wspomnieniom dawnych lat.” (Czubiński 1989 ↓, s. 171).
6. ↑ Andrzej Garlicki pisze na ten temat: „Tak jak zawsze, gdy znajdował się w sytuacji szczególnie trudnej, gdy rozpadały się jego plany, gdy musiał nagle podejmować zasadnicze decyzje – załamał się [...]. Piłsudski – wbrew legendzie sławiącej jego stalowe nerwy – nie wytrzymywał zbyt silnych przeciążeń psychicznych” (Andrzej Garlicki: Przewrót majowy. Warszawa: Czytelnik, 1979, s. 237.ISBN 83-07-00069-6.).
7. ↑ Początkowo atak planowano na godzinę 4 rano.
8. ↑ Po zdobyciu lotniska przez siły zamachowców, 1 pułk artylerii przeciwlotniczej podporządkował się Piłsudskiemu.
9. ↑ Został on powiadomiony o rezygnacji prezydenta i rządu 14 maja ok. godz. 22.
10. ↑ W pierwszym głosowaniu Mościcki otrzymał 215 głosów, Bniński – 211, a socjalistyczny poseł Zygmunt Marek – 56.
11. ↑ Np. delegalizacja ONR-owskiej „Sztafety” 13 czerwca 1934 (Zamknięcie „Sztafety” przez władze) oraz napad uzbrojonych oficerów na pracowników „Dziennika Wileńskiego”, podczas którego pobito: Aleksandra Zwierzyńskiego, prof. Stanisława Cywińskiego, Zygmunta Fedorowicza oraz Zofię Kownacką (Napad na redakcję „Dziennika Wileńskiego”).
12. ↑ Np. wprowadzenie policji na salę obrad Sejmu w marcu 1928.
13. ↑ „Na Marszałka liczyły też mniejszości narodowe, szczególnie Niemcy i Żydzi. Mniejszości słowiańskie na wschodzie wierzyły, że piłsudczycy mogą dać im autonomię kulturalną. Obiecywali to im ludzie typu Hołówki”. (Czubiński 1989 ↓, s. 140–141).
14. ↑ Zagórski zaginął w 1927 roku. Istnieją podejrzenia, że został zamordowany przez zwolenników Piłsudskiego. Zob. Zbigniew Cieślikowski,Tajemnice śledztwa KO 1042/27. Sprawa generała Włodzimierza Ostoi-Zgórskiego, Warszawa 1997.
15. ↑ Zmarł w 1928 r., miał zostać otruty. Zob. Patelski 2007 ↓, s. 309–324
16. ↑ Zabity w czasie polowania w 1932 r. w miejscowości Potok.
17. ↑ Zmarł w Poznaniu w 1934 r., podczas operacji chirurgicznej.
18. ↑ Popełnił samobójstwo w 1932 r. w Casablance.
19. ↑ Zatruł się rybą i zmarł w 1927 r.
20. ↑ Po długiej i ciężkiej chorobie (był m.in. sparaliżowany) zmarł w 1935 r.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

1. ↑ ^{Skocz do:a b c} Chojnowski 1986 ↓, s. 10.
2. ↑ ^{Skocz do:a b c d e f g h i j k l} Garlicki 1979 ↓, s. 388.
3. ↑ Andrzej Skrzypek, Zamachy stanu w Polsce XX wieku. Działania spiskowców i bezpardonowa walka o władzę, Warszawa 2014, s. 53.
4. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 9–10.
5. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 19.
6. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 76.
7. ↑ ^{Skocz do:a b c} Garlicki 1979 ↓, s. 48–49.
8. ↑ Tomasz Nałęcz: Zapluty karzeł (pol.). Wprost, 2003. [dostęp 14 sierpnia 2009].
9. ↑ Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. VI. Warszawa: 1937, s. 30–34.
10. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 73.
11. ↑ Baranowski 1938 ↓, s. 162–163.
12. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 82.
13. ↑ Rataj 1965 ↓, s. 168.
14. ↑ Andrzej Garlicki: Komisje śledcze II RP (pol.). [dostęp 8 lutego 2009].
15. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 100.
16. ↑ Czubiński 1989 ↓, s. 101.
17. ↑ Rafał Jaźwiński: III rząd Wincentego Witosa (cz. 1) (pol.). 20 października 2008. [dostęp 1 marca 2009].
18. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 202.
19. ↑ Piłsudska 2004 ↓, s. 269.
20. ↑ Piłsudska 2004 ↓, s. 271.
21. ↑ Landau i Tomaszewski 1971 ↓, s. 98.
22. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 148–149.
23. ↑ Landau i Tomaszewski 1971 ↓, s. 139.
24. ↑ Czubiński 1989 ↓, s. 129.
25. ↑ Czubiński 1989 ↓, s. 137.
26. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 179.
27. ↑ Sąd generalski, „Robotnik”, 24 II 1926, nr 24; „Gazeta Warszawska Poranna”, 27 VI 1926, nr 174; „Gazeta Warszawska Poranna”, 20 IV 1926, nr 108; Jak doszło do wojny domowej i Przewrót majowy (Dwa niepublikowane memoriały), oprac. M. Pietrzak, „Kwartalnik Historyczny”, 1959, z. 1, s. 150.
28. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 21.
29. ↑ Michał Minałto: Wojna celna polsko-niemiecka. GazetaEdukacja.pl, 23 czerwca 2009. [dostęp 14 sierpnia 2009].
30. ↑ Kołakowski 2010 ↓, s. 69.
31. ↑ Roman Dmowski a dyplomacja sowiecka, ksiazki.wp.pl[dostęp 2017-12-03].
32. ↑ Mariusz Wołos: O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym. Dyplomacja sowiecka wobec Polski w okresie kryzysu politycznego 1925-1926. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2013, s. 86-87. ISBN 978-83-08-05082-8.
33. ↑ Cel: sowietyzacja II RP - Zamach majowy i Polska w świetle odtajnionych materiałów sowieckich, ksiazki.wp.pl.
34. ↑ Mariusz Wołos: O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym. Dyplomacja sowiecka wobec Polski w okresie kryzysu politycznego 1925-1926. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2013, s. 88-89 (АВП РФ, ф. 04, оп. 32, п. 217, д. 52674, raport Wojkowa do Arałowa, nr 55, 1 stycznia 1926, k. 18.). ISBN 978-83-08-05082-8.
35. ↑ Mariusz Wołos: O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym. Dyplomacja sowiecka wobec Polski w okresie kryzysu politycznego 1925-1926. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2013, s. 103 (д. 10, pismo Arkadiewa do Łoganowskiego, 22 marca 1926, k. 231.).ISBN 978-83-08-05082-8.
36. ↑ Mariusz Wołos: O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym. Dyplomacja sowiecka wobec Polski w okresie kryzysu politycznego 1925-1926. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2013. ISBN 978-83-08-05082-8.
37. ↑ Tomasz Łysiak, Majowy romans endeków z Sowietami. Moskwa i jej agentura wobec przewrotu, 2 czerwca 2014.
38. ↑ O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym, dzieje.pl, 12 lipca 2016.
39. ↑ Pobóg-Malinowski 1956 ↓, s. 468.
40. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 166.
41. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 168.
42. ↑ Hass 1984 ↓, s. 320.
43. ↑ Piłsudski 1937a ↓, s. 248.
44. ↑ Rataj 1965 ↓, s. 316.
45. ↑ Czubiński 1989 ↓, s. 146.
46. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 213.
47. ↑ Rataj 1965 ↓, s. 365.
48. ↑ Piłsudski 1937a ↓, s. 333–336.
49. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 226.
50. ↑ Zamach majowy, Onet Kultura, 6 lipca 2005 [dostęp 2019-08-12] (pol.).
51. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 229.
52. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 233–234.
53. ↑ „Kurier Poznański”, Nr 218 z 14 maja 1926 r., wydanie poranne, s. 2.
54. ↑ Adam Dobroński, Krzysztof Filipow, Strzelcy kresowi z Zambrowa. 71 Pułk Piechoty, Białystok 1996, ss. 14-15
55. ↑ „Robotnik” nr 132 z 14 maja 1926 r.
56. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 262.
57. ↑ Haller 1926 ↓, s. 67.
58. ↑ „Polska Zbrojna” nr 133 z 16 maja 1926 r.
59. ↑ „Robotnik” nr 134 z 16 maja 1926 r.
60. ↑ Piłsudski 1937b ↓, s. 18.
61. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 325.
62. ↑ Piłsudski 1937b ↓, s. 33–34.
63. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 335.
64. ↑ Tomasz Serwatka: Proces inżyniera Adama Doboszyńskiego (pol.). 7 lipca 2010. [dostęp 25 września 2014].
65. ↑ Hass 1994 ↓, s. 101.
66. ↑ Paweł Jarczewski: Konstytucja kwietniowa 1935 r. (pol.). 16 kwietnia 2009. [dostęp 17 października 2009].
67. ↑ „Robotnik” nr 131 z 13 maja 1926 r.
68. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 229–230.
69. ↑ Piasecki 1976 ↓, s. 108.
70. ↑ Grzędziński 1965 ↓, s. 89.
71. ↑ Błąd majowy, sytuacja i zadania partii. Uchwała KC KPP z 12 VI 1926. „Nowy Przegląd”, s. 486, 1926.
72. ↑ Jędruszczak i Madajczyk 1984 ↓, s. 469–470.
73. ↑ Kazimierz Sosnkowski (pol.). [dostęp 14 sierpnia 2009].
74. ↑ Romeyko 1967 ↓, s. 296.
75. ↑ Tadeusz Sobieraj: Orły Niepodległości. Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie w setną rocznicę jego powstania (1912–2012). Ząbki: Apostolicum, 2012.ISBN 978-83-7031-808-6.
76. ↑ Garlicki 1979 ↓, s. 364.
77. ↑ ^{Skocz do:a b c d e} Krzysztof Burnetko: Gwałt i ratunek (pol.). Polityka, 4 stycznia 2007. [dostęp 9 sierpnia 2009].
78. ↑ Topolski 1975 ↓, s. 697.
79. ↑ ^{Skocz do:a b} Wiktor Ferfecki: Szykuje się wielka awantura w sejmie z historią w tle (pol.). wp.pl, 6 maja 2009. [dostęp 9 sierpnia 2009].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Władysław Baranowski: Rozmowy z Piłsudskim. Warszawa: Biblioteka Polska, 1938.
• Andrzej Chojnowski: Piłsudczycy u władzy. Dzieje Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Wrocław – Warszawa – Gdańsk – Łódź: Ossolineum, 1986, s. 10. ISBN 83-04-02293-1.
• Antoni Czubiński: Przewrót majowy 1926 roku. Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, 1989. ISBN 83-203-2478-5.
• Andrzej Garlicki: Przewrót majowy. Warszawa: Czytelnik, 1979. ISBN 83-07-00069-6.
• January Grzędziński: Maj 1926. Paryż: Instytut Literacki, 1965.
• Stanisław Haller: Wypadki Warszawskie od 12 do 15 maja 1926 r. Kraków: Księgarnia Krakowska, 1926.
• Ludwik Hass: Ambicje rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905-1928. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984. ISBN 83-01-03824-1.
• Ludwik Hass. Portret zbiorowy międzywojennego wolnomularstwa polskiego (Losy pewnej formacji inteligenckiej). „Kwartalnik Historyczny”, styczeń 1994.
• Tadeusz Jędruszczak, Czesław Madajczyk: Historia Polski, T. IV 1918–1939, Cz. 2 1921–1926. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984. ISBN 83-01-03867-5.
• Piotr Kołakowski: Pretorianie Stalina. Sowieckie służby bezpieczeństwa i wywiadu na ziemiach polskich 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2010.
• Zbigniew Landau, Jerzy Tomaszewski: Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939. Warszawa: Książka i Wiedza, 1971.
• Marian Romeyko: Przed i po maju. Warszawa: MON, 1967. ISBN 83-11-06884-4.
• Mariusz Patelski: Jeńcy majowej wojny. Pobyt generałów: Tadeusz Jordan Rozwadowskiego, Juliusz Malczewskiego, Włodzimierza Zagórskiego i Bolesława Jaźwińskiego w Wojskowym Więzieniu Śledczym na Antokolu w Wilnie. W: Marek Sioma: Zamach stanu Józefa Piłsudskiego 1926 roku. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2007. ISBN 978-83-227-2763-8.
• Henryk Piasecki. Komunistyczna Partia Polski w dniach przewrotu majowego w 1926 r. „Z pola walki”, 1976.
• Aleksandra Piłsudska: Wspomnienia. Łomianki: LTW, 2004. ISBN 83-88736-50-7.
• Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. VIII. Warszawa: 1937.
• Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. IX. Warszawa: 1937.
• Władysław Pobóg-Malinowski: Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945. T. II. Londyn: 1956.
• Maciej Rataj: Pamiętniki 1918–1927. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1965.
• Jerzy Topolski: Dzieje Polski. Warszawa: PWN, 1975.
• Wincenty Witos: Moje wspomnienia. T. III. Paryż: 1965.
• Henryk Comte: Zwierzenia adiutanta. W Belwederze i na Zamku. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1975.