Mekong'dan Yararlanmak (Ya Da Onu Yok Etmek)

[pagina străină]

Son Eklenen Galerileri

292 metrelik Xiaowan –dünyanın en yüksek altıncı barajı– daha çok Çin’in gelişmekte olan güney kıyılarındaki kentlere ve sanayi kuruluşlarına elektrik sağlıyor. 2010 yılında tamamlanan baraj 38 bin kişiyi yerinden etti.

Mekong Nehri’nin her yanında barajlar yükseliyor. Güneydoğu Asya insanının elektriğe ihtiyacı olabilir. Ancak, barajsız bir nehrin sağladığı balık ve çeltiğe de ihtiyaçları var...

Pumee Boontom Kuzey Tayland’da yaşıyor olsa da televizyonda Çin hava durumunu izliyor. Çünkü, Güney Çin’de yaşanacak şiddetli bir fırtına, nehrin yukarı kesimlerindeki Çin barajlarından büyük miktarda su bırakılması, dolayısıyla da köyünün büyük olasılıkla sular altında kalması anlamına geliyor. Çin hükümetinin nehrin aşağı kesimlerindeki ülkeleri uyarma zorunluluğu var. Ama Boontom’un yaşadığı deneyimler bu uyarının ya çok geç kaldığını ya da hiç yapılmadığını göstermiş. 

“Barajlardan önce, su mevsime bağlı olarak yavaş yavaş alçalıp yükselirdi,” diyor. “Şimdiyse çok ani bir biçimde alçalıp yükseliyor, fırtınaları takip etmezsek ne zaman değişeceğini bilmiyoruz.” 

Boontom, Mekong’un batı yakasından, bakımlı bir Budist tapınağına doğru uzanan briket evler ve asfaltlanmamış yollardan oluşan Ban Pak Ing köyünün muhtarı. Yirmi yıl önce, komşularının çoğu gibi o da balık tutarak geçimini sağlıyormuş. Ancak Çin, nehrin yukarılarına önce bir, sonra iki ve sonunda da yedi baraj dikmiş ve birkaç yüz nüfuslu Ban Pak Ing’in sakinleri bu süreçte Mekong’un yaşadığı değişime tanıklık etmiş. Su seviyelerindeki ani iniş çıkışlar balık göçü ve üremesini etkiliyor. Köy, yerel üreme alanlarını korumuş ancak artık buralarda da yeterince balık gezinmiyor. 

Boontom da –son yıllarda diğer pek çok balıkçının yaptığı gibi– teknesini satmış; mısır, tütün ve fasulye ekmeye başlamış. Ama şansa dayalı bir geçim yolu bu, üstelik bildikleri en iyi geçim yolu da değil. Hatta sık yaşanan taşkınlar nedeniyle bildiklerinden de zorlu. 2008’de köydeki evlerin bazıları ikinci katlarına kadar su altında kalmış. Tapınak da taşkına uğramış.

Laos'ta bir balıkçı, hacim açısından Asya'nın en büyük çağlayanı Khone Şelalesi civarında ağ atmaya hazırlanıyor. Kısa bir süre sonra yan kanalda yükselecek olan Don Sahong Barajı'nda elektrik üretmek amacıyla şelalenin suyunun bir kısmı toplanacak. 

Ban Pak Ing, Mekong köylerinde gelecekte yaşanacaklara dair bir örnek belki de. Çin’de beş baraj daha inşa ediliyor. Nehrin aşağı kesimlerini bünyesinde barıdıran Laos ve Kamboçya’da da 11 büyük baraj planlama ya da inşa aşamasında. Ve bunların ilki, Aşağı Mekong’un ana kolunda. Yeni barajların, balık göçü ve üremesini aksatacağı, ve sonuçta 60 milyon civarında insanın gıda tedariğini tehlikeye atacağı düşünülüyor. Bu insanların çoğunu da Ban Pak Ing gibi köylerde yaşayanlar oluşturuyor. Aşağı Mekong barajlarında üretilen elektrik büyük oranda Tayland ve Vietnam’ın gelişen kent merkezlerine gidecek. Tay aktivist ve eski senatör Kraisak Choonhavan’ın ifadesiyle, “Aşağı Mekong barajları büyük bir felaket.” 

Laos’ta yapılması planlanan barajlardan biri de Ban Pak Ing’e nehir aşağı 60 kilometre mesafede. Köy, kuzeyden gelen taşkınlarla güneyde yükselen rezervuar arasında kalacak. 50’li yaşlarındaki Boontom kendisi için değil gelecek kuşaklar için kaygılandığını söylüyor. “Gözlerinizi kapatın ve hayal edin,” diyor. “Bize neler olacağını bir düşünün.” Arada sıkışıp kalacaklarını anlatmak için ellerini birbirine çarpıyor. 

 David Guttenfelder

Bu fotoğrafın çekildiği 2012 yılında Çin'deki Miaowei Barajı’nın inşaatına çoktan başlanmıştı. Önümüzdeki yıl bitirildiğinde Lancang Nehri –Mekong’un Çin’deki 2100 kilometrelik bölümü bu adla anılıyor– üzerindeki sekizinci baraj olacak.

David Guttenfelder

Bu fotoğrafın çekildiği 2012 yılında Çin'deki Miaowei Barajı’nın inşaatına çoktan başlanmıştı. Önümüzdeki yıl bitirildiğinde Lancang Nehri –Mekong’un Çin’deki 2100 kilometrelik bölümü bu adla anılıyor– üzerindeki sekizinci baraj olacak.

David Guttenfelder

Yeni barajlar ve rezervuarlar, nehir kıyısındaki kasabaları, çiftlikleri ve yolları su basmasına neden oluyor. Keçiler, Çin'deki Gongguoqiao Barajı’nın rezervuarı boyunca yükseltilen karayolundan geçirilerek otlatmaya götürülüyor.

David Guttenfelder

Wunonglong Barajı civarında işçiler, konutlarını yitiren aileler için daha yükseklere evler inşa ediyor.

David Guttenfelder

Lancang Nehri’nin Çin barajlarının aşağısında, Myanmar sınırı civarında kalan kesimi yayalar için yeterince sığ. Ancak motosikletliler için aynı şeyi söylemek zor.

David Guttenfelder

Tayland’ın elektriğe olan açlığı Mekong Nehri’nin Laos ve Kamboçya’daki aşağı kesimleri üzerinde barajların inşa edilmesine neden oluyor. Bangkok’daki CentralWorld kompleksinde (sağda) 500 mağaza, bir otel ve bir buz pateni alanı var.

David Guttenfelder

Bangkok’taki yeni alışveriş merkezi Asiatique’deki dönme dolabın önünde poz veren bu grup için geceler ışıklı eğlence zamanı. Ve Mekong yüzlerce kilometre uzakta...

David Guttenfelder

Pirinç yüklü bir tekne deltayı tarayan kanallardan birinde ilerliyor. Barajlar, nehrin bereketli çökeltilerini toplayacak ve tarımı tehlikeye atacak.

David Guttenfelder

Mekong Deltası’ndaki pirinç işleme fabrikasında torbalara pirinç doldurma işinde çalışan Vietnamlı kadınlar mola sırasında birbirleriyle şakalaşıyor.

David Guttenfelder

Mekong Deltası’ndan çıkan bollukla dengesi altüst olmuş traktör, pirinç yükünü düşürme tehlikesi geçiriyor. Nehir çökeltisiyle beslenen bu sıcak, nemli ve bereketli delta, Vietnam’ın pirinç ihracatında büyük bir ülke konumuna gelmesini sağladı.

David Guttenfelder

Mekong Deltası’nın yüzer pazarlarındaki satıcılar deltanın bereketli topraklarından çıkan karpuz gibi meyveler satıyor.

David Guttenfelder

Çocuklar, yapıların gelgitlerden etkilenmemesi için sırıklar üzerine inşa edildiği Tonle Sap’ın kıyısındaki evlerine tırmanıyor.

Mekong, Tibet Platosu'nda doğuyor; Çin, Myanmar, Tayland, Laos, Kamboçya ve Vietnam’dan geçiyor ve toplamda 4 bin 200 kilometre kat ederek Güney Çin Denizi’ne dökülüyor. Güneydoğu Asya’daki en uzun nehir, Asya genelinde ise yedinci sırada ve ayrıca dünyanın en verimli karasal balık yatağı. Ki bu da kıyılarında yaşayan insanlar açısından taşıdığı en önemli özellik. Kamboçyalılar ve Laoslular kişi başına dünyada en çok tatlı su balığı avlayan halklar; nehir boyunca çoğu yerde balık, gıdayla eş anlamlı. 

Izgara, kızartma, haşlama, palmiye yaprağına sarma, karınca yumurtasıyla çeşnili –bilinen– 500’ü aşkın Mekong balığı türü ya da sadece tahta bir çanakta pilav üstü... Kuraklıklar, seller ve hatta Kamboçya’da soykırım uygulayan Pol Pot rejimi sırasında milyonlarca kişinin besin kaynağı oldu. 

Güney Çin Denizi’nden Batı Çin’e uzanan bir ticaret yolu arayan 19. yüzyılın Avrupalı kâşiflerini çaresizlik içinde bırakan Mekong’un dar boğazları ve gümbürdeyen çağlayanları sadece günümüzde değil, geçmişte de baraj inşaatçılarının ilgisini çekmişti. 1960’larda ABD, Vietnam’da komünizmin yükselişini önlemek –ve bölge ekonomisinin gelişmesini sağlamak– amacıyla Mekong’da bir dizi hidrogüç barajın kurulmasını teşvik ettiyse de bu planlar hayata geçirilemedi. Savaş bölgeye hakim oldu. Ve nehrin ana kolundaki ilk baraj, 1990’larda, Güneydoğu Asya değil, Çin tarafından inşa edildi. 

Güneydoğu Asya ülkeleri günümüzde görece huzurlu ve ekonomileri de büyük oranda hareketli. Oysa Kamboçyalıların ancak üçte biri, Laosluların ise üçte ikisinin elektriğe erişimi var ve elektrik genelde son derecede pahalı. Üstelik ekonomik büyüme ve nüfus artışı, elektrik arzını daha da zorlaştıracak. Uluslararası Enerji Ajansı tarafından 2013 yılında yapılan bir analiz, bölgenin enerji talebinde gelecek 20 yıl içinde yüzde 80 artış öngörüyor. Bölgeye daha fazla enerji gerektiği açık. Ve eğer küresel ısınmanın en olumsuz etkilerinin azaltılması isteniyorsa, dünya açısından bu enerjinin mümkün olan en az miktarda karbon salımına yol açması gerekiyor. Özetle, Mekong’un hidrogüç potansiyeli artık her zamankinden daha cazip.

Aşağı Mekong’daki baraj inşaatları, prensipte, Mekong Nehri Komisyonu’nca (MNK) denetleniyor. Uluslararası kalkınma ajansları ve dört üye ülke –Vietnam, Kamboçya, Tayland ve Laos– tarafından finanse edilen komisyon, yasal anlamda bağlayıcı bir sözleşmeyle değil, nehir ve bölgesel barışa dair ortak çıkarlar yoluyla varlığını sürdürüyor. 

Çin, komisyonun tam üyesi değil. Yukarı Mekong’daki faaliyetleri konusunda nehrin aşağı kesimindeki komşularına danışma zorunluluğu da yok. Nitekim bu düzenlemenin sonuçları, üye ülkelerin önemli bir anlaşmanın imzalanışını Mekong’da tekne gezisiyle kutlamayı planladığı 1995 yılında net bir şekilde ortaya çıktı: Nehrin suları yeni inşa edilen bir Çin barajına dolmuştu ve su, nehrin aşağı kesimlerindeki tekneler için fazla sığdı. Sonuçta gezinin iptal edilmesi gerekti. 

Öte yandan, Laos ve Kamboçya’da nehrin ana kolu üzerinde yapılması planlanan 11 baraj da komisyonun zayıf yetkisine yakın dönemlerde darbe vurdu. 2010 yılında MNK sponsorluğunda yapılan bir çevre değerlendirmesinde, ana kol üzerinde baraj inşasının 10 yıl boyunca ertelenmesi çağrısı yapılırken, bölgesel gıda arzı üzerindeki yıkıcı etkilerinden ve “geri dönüşü olmayan çevre tahribi” olasılığından da söz ediliyordu. Ancak uzun yıllar boyunca dünyanın geri kalanından izole olan ve yakın dönemlerde de yabancı sermayeye göz kırpmaya başlayan yoksul Laos, şimdilerde Tayland’a ve diğer komşulara su gücüyle üretilen elektrik satmayı ve “Güneydoğu Asya’nın aküsü” konumuna gelmeyi hedefliyor. MNK’nın ve hatta geleneksel müttefiki Vietnam’ın karşı çıkmasına rağmen bu yöndeki kararından vazgeçmiyor. Laos yetkilileri, yıllarca inkâr ettikten sonra, 2012’nin sonunda Tayland tarafından finanse edilen Xayaburi Barajı’nın, Mekong’un Kuzey Laos’taki ücra bir kesiminde inşasına başlandığını kabul etti. 

Xayaburi Barajı tamamlandığında 32 metre yükseklik ve 800 metre uzunluğunda olacak (olasılıkla bu yıl içinde tamamlanacak). 2013 yılında bölgeye yaptığım yolculukta nehrin yukarı kesimlerindeki kıyıları, baraj ve yol inşaatlarına kum ve çakıl sağlayan madenlerle dolmuş halde buluyorum. İnşaat alanında vinçler nehrin üzerinde salınıyor; kask takmış işçiler patlayıcılar kullanarak nehrin dik yamaçlarını çimento doldurulmaya hazır yumuşak geçişli taraçalar haline getiriyor.

Laos'ta, Mekong Nehri kıyısındaki Ban Khok Yai'de bir ailenin üç kuşağı bir arada mum ışığında yemek yiyor. Laousluların yüzde 30'u gibi onların da elektriği yok. Xayaburi Barajı tamamlandığında köyleri sular altında kalacak.

Nehrin hemen karşı tarafındaki küçük köyün sakinleri, son üç yıl içinde sürekli patlamalara katlanmak zorunda kaldıklarını anlatıyor. Nehrin daha yukarılarında yeni inşa edilen köye taşınmaya hazırlanıyorlar. Aralarından bazıları bu konuda iyimser. Yeni evlere taşınmak ve giderek büyüyen barajdan kaçmak için sabırsızlanıyorlar. Ümitleri, balıkçılığa devam etmek. 

Baraj alanının hemen aşağısında 2012 yılına kadar bir başka köy daha varmış. O köyün sakinleri de 2013’te nehrin oyduğu vadinin epey dışında briket ve ahşaptan inşa edilmiş yeni evlere yerleşmiş. Artık orada pek iyimserlik havası yok. İnsanlar baraj şirketinin kendilerine yerlerini yurtlarını bırakmalarına karşılık olarak söz verdiği para ve toprak tazminatının yetersizliğinden ve ödemelerin geciktiğinden söz ediyor. Nakit ekonomisinin daha önce bilmedikleri zorluklarını yaşıyorlar. “Eski köyde fazla para kazanmıyorduk ama yetiştirdiğimiz pirinci yiyorduk,” diyor iki çocuklu genç bir kadın. “Burada her gün para kazanabilirsiniz ama kazandığınızdan fazlasını harcamanız gerekiyor.” 

Xayaburi barajı, civarda yaşayan insanların hayatlarını altüst ediyor ama aslında en büyük etkisi bu konuda bir örnek oluşturmasında kendini gösteriyor. MNK sponsorluğundaki değerlendirmenin ortaya koyduğu önerileri hiçe sayarak Xayaburi’yi inşa eden Laos, zincirleme baraj projelerinin önünü açmış oldu. Ve bunlardan bazıları, Mekong için çok daha ürkütücü bir tehdit oluşturuyor. Mekong balık yataklarının merkezi, Tonle Sap adını taşıyan büyük gölün Mekong’un ana koluna soluk borusuna tutunmuş bir akciğer gibi bağlandığı Kamboçya’da. Tonle Sap yağışlı mevsimde büyüyor, kurak mevsimde küçülüyor. Azami boyutuna ulaştığı zaman o kadar genişliyor ki ortasından bakıldığında deniz gibi gözüküyor. 

Tonle Sap’ın çamurlu suları ve değişken gelgitleri doğal bir balık imalathanesi gibi. Parmak kalınlığında gümüş balıklarını, 290 kilogramlık kedi balıklarını ve bu ikisi arasındaki yüzlerce türü besliyor. Sunduğu bereketle, göl kıyısına demirlenmiş yüzerevlerden oluşan küçük bir “yüzer köy” halkının geçimini sağlıyor. Kirliliğe ve yüksek miktarda balık avlamanın oluşturduğu baskıya rağmen Tonle Sap’da hâlâ o kadar çok balık var ki, suların alçak olduğu kış mevsiminde balıkçılar ve kadınlar büyük bambu sepetlerle balık yakalıyor. Tonle Sap’ta yumurtadan çıkan yüzden fazla balık türü, akıntıya karşı yüzerek çok uzaklara, hatta bazen Laos’a kadar göç ediyor. Nehrin yukarı kesimlerinde, 900 kilometre kadar ötelerdeki Xayaburi Barajı bu gölü doğrudan etkilemeyecek uzaklıkta olabilir ama diğer projeler çok daha yakınında. Kamboçya’nın Laos sınırının hemen kuzeyinde, nehrin ana kolu üzerinde Don Sahong adıyla anılan bir diğer barajın inşasına başlanacak. Çok kollu nehrin sadece tek bir kanalını kapayacak olsa da, balık göçünü olumsuz etkileyeceğine ve Mekong’un sayıları yüzü geçmeyen Irrawaddy yunuslarının doğal ortamlarını daha da fazla tehlikeye atacağına kuşku yok.

Balık yatakları üzerinde daha da büyük bir tehlike ise, nehrin Tonle San –ya da Sesan– olarak bilinen Kuzey Kamboçya’daki bir kolunda kendini gösteriyor. Sesan, Vietnam’da doğuyor ve Don Sahong’un inşa edileceği alanın 50 kilometre kadar aşağılarında Mekong’a kavuşuyor. Ve özellikle yöre sakinlerinin ihtiyacı olanlar dahil olmak üzere onlarca balık türünün başlıca göç yolu olmasıyla tanınıyor. Sesan’ın Mekong ile bağlantısını kesecek Aşağı Sesan 2 Barajı da, halihazırda, kesişme noktasının 24 kilometre kadar doğusunda inşa halinde. Vern Houy köyü, baraj alanının hemen yukarısında. Sadece motorla ulaşımı var. Sakinlerinin çoğu burada büyümüş. Birçoğu ilk dil olarak Laoca konuşuyor. Bir grup kadına barajın kendileri için ne anlama geldiğini sorduğumda şu yanıtı alıyorum: “Bizim için ölüm demek.” Başkent Phnom Penh’de muhabirlik yapan genç tercümanıma bu kelimelerin gerçek anlamında mı kullanıldığını soruyorum. “Gerçek korku,” diyor. “Gerçekten öleceklerini düşünüyorlar.” Bildikleri yegâne yaşam bu, başka tür bir yaşamı düşünemiyorlar. Rezervuar, köyü o kadar sık sular altında bırakacak ki burayı yaşanamaz hale getirecek.

Köy muhtarının sırıklar üzerinde inşa edilip hasırlarla çevrilmiş tek odalı evinde bir grup erkek, yeni kesilmiş baharat soslu ördeği yemek için bir araya gelmiş. Köyün muhtar yardımcısı In Pong, 3S Nehirleri Koruma Ağı adlı bölgesel savunma grubunun desteğini alan Vern Houy sakinlerinin civardaki köylerle birlikte barajı protesto ettiklerini, Kamboçya Parlamentosu’na mektup yazdıklarını ve dertlerini anlatmak için başkente gittiklerini söylüyor. Ama henüz hiçbir sonuç alınmamış. “Buradan asla ayrılmam, hele şehre hiç gitmem,” diyor Pong. “Ne yapacağım konusundaysa hiçbir fikrim yok.”

Devamını National Geographic Türkiye'nin Mayıs sayısında veya iPad/iPhone/Android edisyonlarında okuyabilirsiniz.