Kurpiowskie chaty – obiekty o niepowtarzalnym charakterze

[polska strona]

https://nikidw.edu.pl/2022/08/08/kurpiowskie-chaty-obiekty-o-niepow...

Chaty kurpiowskie są jednym z elementów kultury materialnej Kurpi i wyrazem tożsamości krajobrazu kulturowego Puszczy Białej i Zielonej. Przez wieki jedynym materiałem budowlanym było drewno. W budowlach, które przetrwały do naszych czasów, widoczny jest kunszt wielu pokoleń bezimiennych cieśli.

https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/08/Fot2--768x576.jpg 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/08/Fot2--16x12.jpg 16w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/08/Fot2-.jpg 1200w" sizes="(max-width: 316px) 100vw, 316px" />Charakter domów mieszkalnych Kurpi ciekawie ujął płocki kronikarz W.H. Gawrecki w 1825 r. „Jak ubiór Kurpia i Kurpianki jest pospolity i nędzny w porównaniu z odzieżą naszych włóścianek, tak znowu ich domy mieszkalne i inne zabudowania, ani są podobne do lepianek naszych wieśniaków”. To zamiłowanie miejscowej ludności do piękna umożliwiło nadanie domom licznych walorów plastycznych: ozdobne deskowanie szczytów, śparogi, ażurowe nadokienniki, dwuspadowy dach nadawały chałupom prostą i szlachetną formę. Budynki najczęściej wznoszono z drewna sosnowego i świerkowego. Zastosowanie tych gatunków drewna zapewniało ciepło w domu i doskonałą akustykę.

Węgły w budynkach kurpiowskich układano z bali prostokątnych, starannie obrobionych, ściśle dopasowanych do siebie. Bali zaokrąglonych nigdy nie używano, ponieważ uważano takie budowanie za niechlujne. Trójkątne szczyty były wypełniane deseczkami układanymi w ozdobne wzory i obrębiane drewnianymi koronkami. Naroża ścian osłaniano ozdobnymi deskami.

Typowe dla chary kurpiowskiej były zdobienia drzwi i okien. Okna upiększała korona, czyli zwieńczenie z niezwykle wyszukanymi formami oraz okiennice. Na początku XX wieku nad oknami pojawiły się rzeźbione gzymsy, zwane „korunami”.

Dachy domów kurpiowskich, obowiązkowo dwuspadowe, kryte były strzechą lub dachówką holenderką. Szczyty chałup często ozdabiano deskami układanymi w desenie. Nad nimi sterczały tzw. „śparogi” wyrzynane na kształty toporów, baranich rogów czy zwierzęcych głów.

https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/08/Fot.1-768x576.jpg 768w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/08/Fot.1-16x12.jpg 16w, https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/08/Fot.1.jpg 1200w" sizes="(max-width: 300px) 100vw, 300px" />Chałupy kurpiowskie tradycyjnie ustawiano szczytem do drogi wraz ze wszystkimi elementami tj. okna, ściany, szczyty, co czyniło z nich zjawisko wyjątkowe. Pomieszczenia mieszkalne oddzielone były od pomieszczeń gospodarczych; chata zawsze składała się z czterech pomieszczeń: sieni (korytarza), dużej izby („salonu”), małej izby (kuchni) i alkierza (sypialni dziadków); zazwyczaj miała trzy okna. Na zabudowania gospodarcze składały się: obora, stodoła z wydzielonym pomieszczeniem, w którym przechowywano maszyny rolnicze i pojazdy oraz spichlerz, czyli „świronek”.

Do najbardziej charakterystycznych sprzętów izby chaty kurpiowskiej należały, poza tradycyjnym wyposażeniem domu: malowana skrzynia, warsztat tkacki, półka lub otwarta szafka na talerze, miski i łyżki powtykane w specjalne otwory, ławki z przekręcanym oparciem. Tradycyjne domy z tego regionu można obejrzeć między innymi w Zagrodzie Kurpiowskiej w Kadzidle czy w znajdującym się nieopodal Ostrołęki skansenie w Nowogrodzie.

Jak podkreślają badacze, w mało którym regionie Polski, architektura budynków i wygląd wsi była tak harmonijnie zgrana z otoczeniem i jednocześnie dopracowana w każdym szczególe, jak na Kurpiach. Nazywają to formą skończoną, pełną.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Fot. Wyróżniające domena publiczna
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Chata_kurpiowska-A.Chetnik-...
Fot. 1 domena publiczna, licencja CC –
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wi%C5%9Bniewo_Kurpie_Bia%C5...
Fot. 2 domena publiczna, licencja CC –
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rz%C4%85%C5%9Bnik_Kurpie_Bi...

Źródła:
• Architektura tradycyjna – Kurpie, arch. Piotr Olszak, Polska drewniana, https://witrynawiejska.org.pl/2008/09/17/architektura-tradycyjna-ku...
• Architektura i budownictwo,
https://www.ostroleka.pl/kultura2/kultura_kurpiowska/a/architektura...
• Budownictwo – jak Kurp chatę budował,
http://www.imagis.home.pl/imagis_new/portal/kurpie11/index.php?go=s...
• Grzyb M., Budownictwo drewniane na Kurpiach,
https://zwiazekkurpiow.pl/puszcza/component/content/article/11-hist...