Godło Polski - I

[polska strona]

Godło Polski
Godło Polski umieszczone w tarczy, według wzoru i kolorystyki zgodnych z obowiązującą ustawą
Informacje
W oryginale	Herb/Godło Rzeczypospolitej Polskiej[1]
Wprowadzono	26 czerwca 1295 (pierwsza wersja) 29 marca 1928 (obecna wersja)[2]
Tarcza	„francuska”
Opis	Srebrny (biały) ukoronowany orzeł na czerwonej tarczy[1]
Odznaczenie	Order Orła Białego
Multimedia w Wikimedia Commons

Orzeł Jagiellonów na modlitewniku Anny Jagiellonki z 1582

Godło Polski, Godło Rzeczypospolitej Polskiej, właściwie herb Polski^[1] – godło i symbol Rzeczypospolitej Polskiej; jego archetypem jest dynastyczny herb Piastów, pierwszych władców Polski.

Podstawa prawna

Zgodnie z art. 28 Konstytucji RP^[3] Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu. Korona została przywrócona 31 grudnia 1989 r. ustawą z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej^[4] (art. 1 p. 19). Jednakże nowy wzór godła został wprowadzony dopiero 22 lutego 1990 r. ustawą z dnia 9 lutego 1990 r. o zmianie przepisów o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej^[5].

W ustawie o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o ...^[6] ustawodawca określił:

Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego ze złotą koroną na głowie zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydłami, z dziobem i szponami złotymi, umieszczony w czerwonym polu tarczy.

Wzór godła Rzeczypospolitej Polskiej zawarty został w załączniku nr 1 do tej ustawy.

Opis symbolu państwa

Według załącznika nr 1 do ustawy jest to biały (jednogłowy) orzeł w złotej koronie, ze złotymi szponami i dziobem, zwrócony w prawo^[7]. Godło heraldyczne umieszczone jest na czerwonym polu, lekko zwężającej się ku dołowi tarczy herbowej.

Ustawa potwierdza i precyzuje zarazem barwy bieli i czerwieni będące barwami Rzeczypospolitej Polskiej. Określone są one w załączniku nr 2.

Orzeł biały odwzorowany jest symbolicznie w białej, górnej barwie flagi polskiej złożonej z dwóch poziomych pasów. Zgodnie z zasadami heraldyki pas górny polskich barw narodowych reprezentuje białego orła, a dolny – czerwone pole tarczy herbowej^[8].

Legenda

 Osobny artykuł: Lech, Czech i Rus.

Lech z braćmi przy gnieździe orła

Według legendy założyciel państwa Polan, Lech, podczas postoju w okolicach Poznania ujrzał pod wieczór sporych rozmiarów gniazdo na drzewie. Znajdował się w nim biały orzeł z trzema pisklętami. Gdy Lech przyglądał się mu, orzeł rozpostarł skrzydła na tle nieba czerwonego od zachodzącego słońca. Lech zachwycił się, postanowił tam osiąść, umieścił orła w swym herbie, a miejsce na pamiątkę nazwał Gniezdnem (obecnie Gniezno) od słowa gniazdo. Historia ta będąca częścią legendy o Lechu, Czechu i Rusie pierwszy raz spisana została w Kronice wielkopolskiej napisanej po łacinie w 1273^[9] oraz w „Kronice Dalimila” spisanej w języku czeskim w 1319.

Informacje o orle jako godle Królestwa polskiego zanotowane zostały przez polskich pisarzy historycznych. Zanotował ją Jan Długosz w swoich Rocznikach, pisanych w latach 1455–1480^[10]. W tekście autor wskazał na podobieństwa do godła Rzymu. Legendę o Lechu oraz orle zakładającym gniazdo wspomniał także w 1555 roku w swoim dziele De origine et rebus gestis Polonorum (pol. O pochodzeniu i czynach Polaków) polski historyk Marcin Kromer^[11].

Niektórzy uczeni upatrują w legendzie podania o założeniu Rzymu przez Romulusa i Remusa. Jej elementem jest auspicjum, starożytny rytuał wnioskowania z lotu ptaków drapieżnych (np. orła) o aprobacie bogów dla podjętych zamierzeń.

Mniej romantyczna wersja zakłada, że Polanie mogli przyjąć emblemat orła jako symbol mocy (orzeł był towarzyszem Jowisza i nosicielem jego piorunów) wzorując się na cesarstwie rzymskim, lub po 800 roku jego następcy, Świętym Cesarstwie Rzymskim, od którego symbol orła przejęło wiele europejskich państw. Znak był znany wśród Polan głównie ze zdobnictwa celtyckiego lub rzymskich monet, docierających na ich ziemie szlakiem bursztynowym^[1].

Historia

Denar Princes Polonie

Płytka ceramiczna z wyobrażeniem orła, Gniezno XII wiek

Orzeł na pieczęci majestatycznej Przemysła II, 1295

Król Polski w stroju turniejowym, Herbarz Złotego Runa, XV w.

Arras

Wizerunku orła w koronie dopatrywano się na denarach Bolesława Chrobrego, traktując je jako jego najwcześniejszy zachowany wizerunek. Jest to najprawdopodobniej bielik zwyczajny (charakterystyczne kropki odzwierciedlają białe lotki widoczne w naturze na jego złożonych skrzydłach). Stylizowany wygląd ptaka przedstawionego na monecie powodował spory między uczonymi, mającymi trudności z ustaleniem, czy jest to rzeczywiście orzeł, czy może kogut, gołąb lub paw. Prof. Suchodolski w artykule „Orzeł czy paw”, ze zbioru Inter orientem et occidentem przychyla się raczej do poglądu, że jest to paw, który jest symbolem św. Wojciecha, a nie Polski^[12].

Orzeł występował na monetach i pieczęciach książąt piastowskich, tarczach i chorągwiach od XII wieku. Początkowo funkcjonuje w herbach śląskich linii Piastów. Po raz pierwszy jako godło książęce pojawia się na pieczęci konnej Kazimierza opolsko-raciborskiego w 1222 r.^[13] Później stopniowo jest przejmowany jako herb przez kolejne linie Piastowskie, najpóźniej pojawia się na pieczęciach książąt mazowieckich, bo dopiero po 1271 r.^[8] Jako oficjalny herb całego państwa polskiego zaczął być używany od 1295 przez Przemysła II, który po raz pierwszy użył ukoronowanego orła jako godła państwa na rewersie pieczęci majestatycznej z 1295 r.^[8]

Forma graficzna orła zmieniała się przez wieki. Dzisiejsza jego forma, przyjęta w 1927 roku (projekt profesora Zygmunta Kamińskiego^[14]), jest wzorowana na orle z epoki Stefana Batorego. Trzeba zauważyć, że projekt ten jest w zasadzie bardziej przystosowany do pieczęci lub tarczy okrągłej niż do prostokątnej (heraldycznej).

Zmieniała się także cała tarcza – w Rzeczypospolitej Obojga Narodów tarcza stała się czwórdzielna, z naprzemiennymi wizerunkami polskiego Orła i litewskiej Pogoni. Jednocześnie królowie używali też własnych herbów, zwykle umieszczając je w tarczy sercowej herbu państwowego (np. Snopek Wazów).

 Osobny artykuł: Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Po rozbiorach wiele utworzonych przez zaborców guberni, prowincji i województw polskich otrzymało nowe herby – nadal przewijał się na nich biały orzeł, bez korony albo z koroną, albo z głową odwróconą na lewą część czoła; gdzieniegdzie występowała też Pogoń mimo wygasłej unii. Najczęściej były to herby złożone z godłem zaborcy (np. Wielkie Księstwo Poznańskie miało herb z czarnym orłem tak jak inne prowincje pruskie, ale z tarczą sercową czerwoną, na której widniał polski orzeł w koronie).

 Osobne artykuły: Herb Księstwa Warszawskiego i Herb Królestwa Polskiego.

W czasie powstania listopadowego rozgorzała dyskusja na temat godła. Wzorując się na rewolucyjnej Francji historyk Joachim Lelewel zaproponował aby nad Orłem i Pogonią umieszczonymi na amarantowym tle znalazła się czapka frygijska zamiast korony. Miało być to symbolem zwycięstwa ludowładztwa. Sejm uznał to jednak za symbolikę jakobińską i pozostał przy godle jagiellońskim^[15].

Po powstaniu listopadowym imperatorzy wszechrosyjscy, tytułujący się również królami (carami) Polski, przejęli polski Order Orła Białego z niebieską wstęgą, który odtąd cieszył się w Rosji uznaniem.

Na herbie z okresu powstania styczniowego widnieje, oprócz orła i Pogoni, Archanioł Michał – patron Rusi.

Po rozbiorach ludność polska skrzętnie zbierała przedrozbiorowe grosze i inne polskie monety z herbem Rzeczypospolitej (Orzeł Biały oraz Pogoń na czterech polach tarczy heraldycznej)^{[potrzebny przypis]}. Oczywiście nie mogło zabraknąć orła na sztandarach i emblematach powstańczych, często nadal z Pogonią litewską.

W 1916 Austria i Niemcy przystały na odnowienie Królestwa Polskiego. W 1917 wyemitowano pierwsze banknoty polskie z orłem w koronie na tarczy niepodzielnej. Po odzyskaniu niepodległości wszystkie siły polityczne były zgodne że godłem ma być Orzeł Biały. Kwestia sporna dotyczyła korony. Przeciwko jej umieszczeniu nad głową orła byli politycy Polskiej Partii Socjalistycznej oraz działacze ruchu ludowego. Najbardziej przeciw umieszczeniu w godle korony był ludowiec Stanisław Thugutt^[15]. Ostatecznie orła w koronie jako godło państwowe wprowadzono ustawą uchwaloną przez Sejm Ustawodawczy 1 sierpnia 1919^[16]. Oficjalny wizerunek godła przypominał orła Stanisława Poniatowskiego i był używany do 1927, kiedy powstała nowa wersja według projektu Zygmunta Kamińskiego. Odrzucono tradycyjną formę, zastępując ją nową (Zobacz też sekcje: Tradycja heraldyczna, Błędy i krytyka), m.in. usunięto krzyż z korony, dodano dwie pięcioramienne rozety^[17].

W czasie II wojny światowej polscy komuniści zdecydowali się na wprowadzenie nowego symbolu państwowego. Wanda Wasilewska poleciła wówczas Janinie Broniewskiej opracowanie projektu orła na czapki mundurowe żołnierzy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. W oparciu o orła z sarkofagu Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego w katedrze płockiej powstał nowy orzeł bez korony. Szybko, bo już w 1944 roku, komunistyczne władze reprezentowane przez PKWN zdecydowały wrócić do przedwojennego wizerunku orła, ale usunęły koronę z głowy orła. W 1947 roku ogłoszono konkurs na godło państwowe, ale pozostał on nierozstrzygnięty. Ostatecznie w konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 roku opublikowano wizerunek orła, który od przedwojennego różnił się brakiem korony, a złoty otok zastąpiło obramowanie tarczy w formie generalskiego wężyka^[18]. Usunięcie potwierdzono dodatkowo dekretem z roku 1955, jednocześnie zrezygnowano z obramowania tarczy^[19]. Rząd RP na uchodźstwie w odpowiedzi Dekretem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 listopada 1956 r. umieścił na głowie orła zamkniętą koronę zwieńczoną krzyżem^[20].

W okresie przemian ustrojowych po wyborach parlamentarnych w 1989 roku posłowie Stronnictwa Demokratycznego wnieśli projekt ustawy przewidujący przywrócenie orłowi korony. Początkowo wątpliwości co do tego pomysłu wysuwał kierowany przez Bronisława Geremka Obywatelski Klub Parlamentarny, nie negując zasadności tej zmiany, ale wskazując na jej przedwczesność z uwagi na brak przyjęcia w całości nowej konstytucji^[21][22]. Ostatecznie propozycję tę Sejm PRL X kadencji uwzględnił przy zmianie Konstytucji PRL, przyjmując ustawę niemal jednogłośnie (374 głosy za, 1 głos przeciw), przywracając tym samym orłowi koronę według wzoru z roku 1927^[5][21].

W 2018 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego rozpoczęło prace nad nowelizacją ustawy o symbolach państwowych, w tym załącznika zawierającego wzór godła państwowego. Zmiany mają dotyczyć głównie dostosowania wzorów do aktualnych technologii, ale zaplanowano także zmiany w wyglądzie (m.in.) skrzydła mają być lustrzanym odbiciem, prześwity w koronie, nogi złote)^[23].

Użycie i ochrona

Modernistyczna wersja godła Polski na 100 zł monecie z 1925 autorstwa Stanisława Szukalskiego

Współcześnie jest to chroniony prawem symbol państwa polskiego. Jego wizerunek widnieje na budynkach administracji publicznej wszystkich szczebli. Jest obecny w szkołach oraz sądach. Ponadto jest reprezentowany na awersach polskich monet, a także koszulkach sportowców reprezentujących Polskę^[24][25]. Niemniej jednak w Polsce pojawia się wiele pytań o granicę eksponowania oraz dowolnego interpretowania symbolu narodowego, a także traktowania jako pamiątkowy gadżet^[26].

Znieważenie, niszczenie, uszkadzanie lub usuwanie godła Polski to występek zagrożony karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności do roku. Art. 137 § 1 Kodeksu karnego w tym samym zakresie obejmuje ochroną flagę, sztandar, chorągiew, banderę, flagę lub inny polski znak państwowy.

Art. 137 § 2 k.k reguluje kwestię znieważenia lub niszczenia znaków państwowych obcego państwa na terenie Polski. Ochrona prawna z tytułu art. 137 § 2 k.k ogranicza się do znaków wystawionych publicznie przez przedstawicielstwo tego państwa lub na zarządzenie polskiego organu władzy. Zgodnie z tak zwaną klauzulą wzajemności z art. 138 § 1 k.k znaki państwa obcego na terenie Polski są objęte ochroną jedynie w przypadku gdy państwo obce zapewnia wzajemność. Naruszenie przepisów o używaniu godła RP stanowi wykroczenie zagrożone karą aresztu lub grzywny^[27].

Tradycja heraldyczna

Husarz z 1605 roku na koniu pomalowanym w biało-czerwone barwy narodowe z Białym Orłem na tarczy – Rolka sztokholmska

Tron Króla Polski

Godło Rzeczypospolitej Polskiej na fotografii barwnej z 1937 r.

Orzeł przedstawiony jest zgodnie z tradycją heraldyczną, w postaci gotowej do walki. Nieprawdą jest, jakoby złamana została w tym przypadku heraldyczna zasada alternacji, która każe tak dobierać tynktury, aby kolor znajdował się na metalu lub metal na kolorze (metalami w heraldyce są srebro i złoto, najczęstszymi kolorami – czerwień i błękit). Biel oddaje w heraldyce metal srebrny, tak więc nie ma potrzeby dodatkowego oddzielania bieli orła od czerwonego tła. Polskie godło nosi nazwę własną Orzeł Biały, ale heraldyczny opis państwowego symbolu brzmi: w polu czerwonym srebrny orzeł w złotej koronie. Ułożenie głowy orła w prawo (w stronę zaszczytną ku prawemu skrzydłu) jest w heraldyce naturalne i nie wymaga dodatkowego określenia.

Również nieprawdziwe jest twierdzenie, że ukoronowanie orła oznacza niepełną suwerenność. Owszem, w zachodnioeuropejskiej heraldyce ukoronowanie przedstawianego na tarczy zwierzęcia czy postaci oznaczało zwykle zależność lenną. Ukoronowany Orzeł Biały przeciwnie, od początku symbolizował suwerenność Polski.

Od wizerunku orła białego na czerwonym polu wywodzą się biało-czerwone barwy flagi polskiej. Zgodnie z zasadami heraldyki pas górny reprezentuje białego orła, a dolny czerwone pole tarczy herbowej^[8]. Kolory te według symboliki używanej w heraldyce mają następujące znaczenie:

• Koloru białego używa się w heraldyce jako reprezentację srebra. Oznacza on także wodę, a w zakresie wartości duchowych czystość i niepokalanie.
• Kolor czerwony jest symbolem ognia, a z cnót oznacza odwagę i waleczność^[8].

Błędy i krytyka

Błędem z punktu widzenia nazewnictwa heraldycznego, jest zastosowana w Ustawie pisownia godło Rzeczypospolitej Polskiej, podczas gdy zamieszczona w artykule Ustawy definicja opisuje cały herb, a więc godło wraz z tarczą barwy czerwonej. Fragment ten powinien więc brzmieć herb Rzeczypospolitej Polskiej. Wynika to z faktu, że godłem państwowym jest sam stylizowany heraldycznie, ukoronowany orzeł biały, zaś godło umieszczone w czerwonym polu tarczy, zgodnie z zasadami heraldyki, jest już herbem^[28].

Traktowanie określeń: herb oraz godło jako synonimów powoduje komplikacje podczas opisywania symbolu państwa, gdyż symbolem niektórych państw były i są godła, podczas gdy inne państwa używają herbów. Przykładem godła jako symbolu państwa było godło ZSRR (gdzie nie występuje tarcza herbowa), a przykładem herbu jako symbolu państwa, jest herb Rosji.

 Osobne artykuły: Herby i godła państw świata, Herb państwowy i Godło państwowe.

Opracowany w 1927 roku wzór orła, stosowany z niewielkimi zmianami do dzisiaj, wzbudził w momencie jego przyjęcia kontrowersje. Krytykowano głównie kilka błędów formalnych:

• przepaska na skrzydłach, oraz oręż, czyli łapy wraz ze szponami oraz dziób, powinny być złote,
• w koronie powinny być prześwity między kwiatonami,
• zakończenia przepaski powinny mieć kształt trójliścia, a nie gwiaździstej rozety (w wersji po 1990 roku dokonano korekty tego elementu),
• rysunek powinien być płaski z czarnymi liniami konturowymi, nie zaś cieniowany.

Część krytyków zarzucała użycie korony otwartej bez krzyża – zaczerpniętej z pieczęci majestatycznej Przemysła II, zamiast zamkniętej z jabłkiem i krzyżem, której wzorem winna być korona Chrobrego. Zakwestionowano też złote obramowanie tarczy (usunięte po 1990 roku). Większość z tych uwag przewijała się w czasie dyskusji nad zmianą godła w roku 1990. Jednak pomimo tych formalnych uchybień postanowiono zachować wzór z 1927 roku jako najbardziej popularny, dokonując tylko niewielkich korekt: w czasach PRL wzorowano na nim kolejne wersje orła bez korony, używała go również Polonia i rząd na uchodźstwie (choć ze zmienioną koroną – zamkniętą z krzyżem).

Ze względu na to, że wizerunek ptaka umieszczanego w polskim godle był mocno stylizowany, istnieją kontrowersje co do tego, który z gatunków można uznać za jego pierwowzór. Za ptaka umieszczanego w herbach polskich można uznać, poza bielikiem, także dziewięć innych gatunków, takich jak: orzeł przedni, orzeł cesarski, orzeł stepowy, orlik grubodzioby, orlik krzykliwy, orzełek południowy, bielik wschodni, gadożer oraz rybołów^[29]. Oprócz bielika, głównym kandydatem do pierwowzoru Godła Polski jest orzeł przedni^[30][31]. Za tym, że to właśnie bielik jest uwidoczniony w herbie, świadczyć może to, że na większości wizerunków skoki ptaka są nieopierzone, dziób jest duży, a barwa piór biała, właściwa barwie piór ogona i głowy starszych osobników tego gatunku^[32][29]. W powszechnym mniemaniu bielik jest uważany za orła, jednak w rzeczywistości przedstawiciele rodzaju Haliaeetus, do którego należy ten gatunek, są genetycznie bliżej spokrewnieni z rodzajami Ichthyophaga, Milvus i Haliastur niż z orłami właściwymi zgrupowanymi w podrodzinie Aquilinae^[33][34]. Tym niemniej nie tylko w polskim nazewnictwie zwyczajowym bielika określa się jako orła – w krajach Europy Zachodniej określa się go mianem orła morskiego (niem. – Seeadler, ang. – sea-eagle)^[35][36]. Ponadto niektórzy ornitolodzy przyjmują bardzo szeroką definicję orła („duże ptaki drapieżne, które nie są kaniami, myszołowami, sępami, sokołami lub jastrzębiami”), dopuszczając możliwość określania mianem orła oprócz orłów właściwych także orłów morskich^[37].

Według opublikowanych w 2017 badań heraldyka Jerzego Michty, projekt Kamińskiego jest w rzeczywistości kopią wizerunku polskiego orła na stworzonym przez francuską medalierkę Élisę Beetz-Charpentier medalu ku czci Ignacego Paderewskiego z 1924^[38]. W październiku 2018 roku Andrzej-Ludwik Włoszczyński, powołując się na publikację Jerzego Michty oraz przeprowadzone przez siebie badania stwierdził, że inspiracją Kamińskiego mogła być wyłącznie plakieta Elise Beetz-Charpentier z roku 1924^[39].

W grudniu 2018 roku Aleksander Bąk opublikował kopię umowy z dnia 15 maja 1934 roku, zawartej pomiędzy Mennicą Paryską a medalierką Élisą Beetz-Charpentier^[40]. Jego zdaniem stanowi to dowód, że plakieta nie została wyemitowana w roku 1924, lecz dopiero w roku 1934, a teza Jerzego Michty i wnioski sformułowane przez Andrzeja-Ludwika Włoszczyńskiego są niezgodne z prawdą